42
usıllarg’a bo’ledi: analitikalıq, sintetikalıq, kontsentriklik, assotsiyalastırıwshı,
toparlastırıwshı, salıstırıw, ta’jiriybe, o’z-ara baylanıs, evristikalıq, dogmatikalıq,
sintetikalıq-genetikalıq, ta’jiriybe- evristikalıq.
Xalıq komissariatının’ 1934-jıl 15-may «Geografiyanı baslang’ısh h’a’m
orta mekteplerde oqıtıw h’aqqında» qararınan son’ barlıq oqıtıw metodları qattı sın
astına alındı.
«Oqıtıw metodı» boyınsha tu’siniktin’ jan’a mazmunı h’a’m a’h’miyeti islep
shıg’ıldı. V.G. Erdeli ta’repinen geografiya oqıtıw metodların eki toparg’a bo’liw
usınıs etildi:
a) barlıq pa’nlerde qollanılatug’ın metodlar;
b) tek geografiya pa’ninde qollanılatug’ın metodlar (ma’selen,
karta menen
islew metodları).
A.Polovinkin 1938-jılı «Ta’biyiy geografiya metodikası» atlı sabaqlıg’ında
to’mendegi metodlarg’a bo’ledi: awızeki bayan, karta, diapozitiv;
plastilin;
sabaqlıq h’a’m globus penen islew; ekskursiya xa’m ta’jiriybe metodları. V.P.
Budanov 1939-jıl «Ta’biyiy geografiyanı oqıtıw metodikası» degen kitabında
oqıtıw metodikasına to’mendegishe ta’rip beredi: «Oqıwshılardın’ jan’a
bilim
h’a’m ko’nlikpelerin o’zlestiriwinin’ oqıtıwshı ta’repinen basqarılıwı». V.P.
Budanov to’mendegi metodlardı ajıratadı: janlı so’z; sabaqlıq penen islew, globus
h’a’m karta menen islew, ko’rgizbeli, baqlaw h’a’m ta’jiriybe.
XX a’sirdin’ 50–jıllarınan son’ usı ma’sele N.N.Baranskiy, A.V.Darinskiy,
V.A.Juchkevich, V.A.Korinskaya, O.Muminovlar ta’repinen rawajlandırıldı.
Sonı da aytıp o’tiw kerek, ba’rqulla h’a’r tu’rli da’wirlerde oqıtıw
metodların klassifikatsiyalaw bir nızam tiykarında alıp barıldı, yag’nıy bilim
da’rejelerine su’yenedi. Sonın’ ushın h’a’zirgi da’wirde geografiyalıq oqıtıw
metodların biliw da’rejelerine qarap klassifikatsiyalaw ken’ tarqalg’an. Gu’rrin’,
lektsiya,
kartalar menen islew, baqlaw, ta’jiriybe, sabaqlıq penen islew,
statistikalıq mag’lıwmatlar menen islew metodları ulıwma bilim beretug’ın
mekteplerde ol yamasa bul formada ken’ qollanılmaqta. Son’g’ı da’wirde oqıtıw
metodların islep shıg’ıw ken’nen en’ jayıp ketti.Bul metodlar sırtqı belgilerine
qaray,
oqıwshılardın’
oqıw
iskerligin
esapqa
alg’an
jag’dayda
klassifikatsiyalanbaqta.
Endi geografiya oqıtıw metodlarının’ metodologiyalıq tiykarın ko’rip
shıg’amız. Filosofiya pa’ninde «metod» tu’sinigine to’mendegishe ta’riyip
beriledi: «Bolmıstı a’meliy h’a’m teoriyalıq u’yreniw». Bunda ilimiy h’a’m oqıw
ta’riypleri h’a’r tu’rli, sonın’ ushın usı ta’riyipti tikkeley oqıw protsesinde qollanıp
bolmaydı, sebebi olardın’ maqsetleri h’a’m iskerlik formaları tu’rlishe.
Biraq
43
olardın’ ulıwma ta’repleri bar. Olardın’ en’ za’ru’r ta’repleri de bar. Olardın’ en’
ulıwma ta’repleri pa’n h’a’m oqıtıw, biliw protsesi esaplanadı. İlimiy bilim obektiv
ortalıq,subekt izertlewshi (alım) esaplanadı. Mine usı na’rse oqıtıw metodının’
filosofiyalıq ta’riypin oqıw protsesinde qollanıw imkanın beredi.
Endi oqıtıwshı menen oqıwshının’ maqsetlerin anıqlap alıw kerek.
Oqıtıwshının’ oqıtıw maqsetleri to’mendegilerden ibarat:
- oqıwshılardın’ bilim h’a’m ko’nlikpelerdi iyelewin ta’miyinlew;
- oqıwshılardın’ oy-o’risin rawajlandırıw;
-iyelegen bilim h’a’m ko’nlikpeleri tiykarında oqıwshılardın’ qa’liplesiwin
ta’miyinlew, olardı ta’rbiyalaw.
Oqıtıwdın’ metodı bir maqsetke bag’darlang’an, yag’nıy bilim h’a’m
ko’nlikpelerdi iyelew, demek oqıwshılardın’ maqseti, oqıwshılardın’ oqıtıw
metodının’ tiykarın payda etedi. Oqıtıwshı oqıw protsesin basqarıp qoymastan, al
usı protsesstin’ ishinde bolıwı za’ru’r, oqıwshılar bilim h’a’m ko’nlikpelerin
iyelewde bir waqıttın’ o’zinde basqarıw h’a’m ja’rdem beriw wazıypasın atqarıwı
za’ru’r. Bunın’ h’a’mmesi oqıtıw metodlarına to’mendegishe bah’a beriwge imkan
beredi: «Oqıtıwshılar ta’repinen oqıw mazmunın o’zlestiriwge imkan beretug’ın
oqıtıwshı h’a’m oqıwshılardın’ birliktegi iskerligi».
Metod h’a’mme waqıt oqıw mazmunına sa’ykes keliwi kerek. Mektep
geografiyasında geografiya oqıtıw metodları so’zsiz geografiya pa’nin
biliw
metodlarına tuwrı keliwi kerek. Oqıtıwshı h’a’m oqıwshının’ iskerligine
to’mendegiler kiredi:
- kartografiyalıq mag’lıwmatlar h’a’m qollanbalar menen islew usılları;
- statistikalıq mag’lıwmatlar menen islew;
- h’a’r qıylı sızılmalar menen islew;
- ekonomikalıq esap sanaqlar. Demek, oqıtıwshı h’a’m oqıwshının’
birgeliktegi iskerligi oqıw metodın jaratadı.
Ha’zirgi waqıtta geografiya ta’liminde oqıtıw metodların to’mendegishe
klassifikatsiyalaw ken’ tarqalg’an:
