57
ko’nlikpelerin tekseriw, oqıw materialın bekkemlew h’a’m az bolsa da ta’kirarlaw
ushın qollınıladı.
5. 3. 2. Evristikalıq sa’wbetlesiw
Bul metodta oqıtıwshı oqıwshılar aldına belgili bir mashqalanı qoyadı. Son’
oqıtıwshı ja’rdemshi sorawlar h’a’m mag’lıwmatlardı eslew jolı
menen
oqıwshılardın’ o’tken sabaqlarda alg’an bilimlerine tayanıp ma’seleni o’z betinshe
sheshiwge jeteleydi, bul jerde oqıtıwshı oqıwshılardın’ biliw iskerligi u’stinen
qadag’alaydı, sorawlar sonday qoyılıwı kerek, berilgen juwap tiykarg’ı pikirin
da’lillewshi h’a’m sol pikirdi dawam ettiriwi tiyis. Ma’selen: Oraylıq h’a’m
Shıg’ıs Aziyanın’ jıllıq h’awa temperaturasının’ ayırmashılıg’ı nede? Oraylıq
h’a’m Shıg’ıs Aziya klimatının’ o’zgesheligi nede?, Klimat diagrammasına qarap
Shıg’ıs Aziyada jıl dawamında jawınnın’ bo’listiriliwin anıqlan’? Jawın ne ushın
jawadı? Usı sorawlarg’a oqıwshılar juwap bergennen son’ Oraylıq h’a’m Shıg’ıs
Aziya klimatlarının’ tu’ri anıqlanadı.
Evristikalıq sa’wbetlesiw katexezik sa’wbetlesiwge qarag’anda quramalıraq.
Evristikalıq sa’wbetlesiw o’tkizgende oqıwshılarg’a ken’ ma’niste so’ylewge
imkan
beriledi, bunda olar turmıslıq ta’jiriybege, salıstırıwg’a h’a’m pikirlewge
tiykarlanadı.
Evristikalıq sa’wbetlesiw tiykarınan jan’a oqıw materialın o’tiwde h’a’m
ulıwmalastırıwshı ta’kirarlawda qollanıladı.
Ta’biyiy geografiyanın’ baslang’ısh kursında evristikalıq sa’wbetlesiw
barlıq lektsiyalardı u’yreniwde qollanılıwı mu’mkin. Materikler h’a’m okeanlar
geografiyası, ja’h’a’n ekonomikalıq-sotsiallıq geografiyasında evristikalıq
sa’wbetlesiw to’mendegi temalardı u’yreniwde qollanıw mu’mkin: materikti yaki
ma’mleketti geografiyalıq jaylasıwın anıqlawda, tu’rli ma’mleketler ta’biyiy
sha’rayatının’ tiykarg’ı o’zgesheliklerin u’yreniwde;
Ha’r qanday juwap oqıtıwshının’ sorawına baylanıslı. Sonın’ ushın sabaqqa
tayarlıq dawamında oqıwshılar oqıtıwshı ta’repinen beriletug’ın sorawlardı
teren’nen oylap ko’riwi tiyis.
Birinshi na’wbette bir-biri menen logikalıq baylanıslı h’a’m
bir-birin
tolıqtıratug’ınlıg’ın, oqıwshılar bilimine tayanatug’ın, oqıwshılardın’ o’z betinshe
juwmaq shıg’arıw ushın sorawlar du’ziw tiyis. Didaktikalıq maqsetleri boyınsha
sa’wbetlesiw 3 tu’rge bo’linedi. Kirisiw, jan’a bilimlerdi u’yreniw;
ulıwmalastırıwshı yamasa juwmaqlawshı sa’wbetlesiw.
-kirisiw sa’wbetlesiwi; maqseti, jan’a bilimdi puxta o’zlestiriw ushın za’ru’r
bolg’an (aldın ala o’zlestirgen) bilim h’a’m ko’nlikpelerdi oqıwshılardın’ esinde
58
qayta tiklewden ibarat. Oqıwshılar geografiyalıq ortalıq h’a’m h’a’diyseler
ortasındag’ı baylanıslardı o’z betinshe anıqlawdan ibarat. Oqıwshılar karta h’a’m
basqa qollanbalar ja’rdeminde o’z bilimlerin baylanısadı. Ma’selen, Afrika
klimatın o’tiwde V klassta h’a’m jıl basında o’zlestirgen klimat tu’sinigi eske
alınıp, klimatqa ta’sir etiwshi faktorlar anıqlanadı.
-jan’a oqıw materialların u’yreniw sa’wbeti. Bunda jan’a tema
oqıwshılardın’ aldın’g’ı alg’an bilimlerine tayang’an h’alda u’yreniledi. Usı
sa’wbettin’ en’ tiykarg’ı bo’limleri oqıtıwshılar ta’repinen itibarg’a alınıwı tiyis.
Ma’selen, O’zbekstan ta’biyiy geografiyasın u’yrengende ta’biyiy geografiyalıq
rayonlardı ajıratıw printsiplerine itibar beriledi. Bayan etilgen metodlar oqıtıwshı
ta’repinen na’tiyjelerdi h’a’m usı materiallardı o’zlestiriliwin tekserip ko’riw tiyis.
Sonnan keyin oqıwshılardın’ o’z betinshe jumısların sho’lkemlestiriw
maqsetke
muwapıq.
- juwmaqlawshı sa’wbetlesiw. Bul ta’kirarlaw h’a’m bilimlerdi belgili bir
ta’rtipke salıw, sonday-aq u’yrenilgen bilimlerdi ulıwmalastırıw h’a’m
teren’lestiriwdi a’melge asıradı. Bunda oqıwshılar juwmaqlar shıg’arıwg’a
u’yretiledi. Bul ulken temalar, bo’limlerdi o’tkennen keyin qollanıladı.
Sa’wbetlesiw dawamında beriletug’ın sorawlar to’mendegi talaplarg’a
juwap beriwi kerek:
1. Soraw h’a’m juwaplar anıq bolıwı.
2.Corawlar juplastırıp berilmewi kerek. Ma’selen, Gissar tawlarında qanday
relef formaları tarqalg’an h’a’m olar qalay payda bolg’an? Jomalungma shın’ı kim
ta’repinen qashan ashılg’an?
3. Sorawlarda kereksiz so’zler bolmawı, juwabı sezilip turatug’ın
sorawlar
da berilmewi kerek. Ma’selen, baqlawshı joqarı ko’terilgen sayın gorizont sızıg’ı
ken’eyedi me?.
4. Quramalı yaki a’piwayı «Awa», «Yaq» juwabın talap etetug’ın sorawlar
bolmawı kerek. Ma’selen: Sırdarya Aral ten’izine quyıladı ma?
5. Sorawlar oqıwshıdan oylap ko’riwdi, pikirlewdi, talıqlawdı talap etetug’ın
formada du’ziliwi kerek.
Sorawlardın’ quramalılıg’ı klasslarg’a qarap quramalasıp baradı.
V klassta beriletug’ın sorawlar quramalı juwap talap etilmeydi. Ma’selen,
da’rya qay jerden baslanadı? Da’rya qay jerge quyıladı? Ol qaysı bag’darda
ag’adı?
VI
klassta
u’yreniletug’ın «materikler h’a’m okeanlar ta’biiy
geografiyasında» sorawlar biraz quramalasadı. Berilgen sorawlar oqıwshılardı
59
oylap ko’riwge h’a’m belgili bir aqlıy iskerlikti a’melge asırıwg’a ma’jbu’r etedi.
Ma’selen: Anxel sarqıramasının’ geografiyalıq jaylasıwın anıqlan’.
VII klassta sorawlar ja’ne de quramalasadı, bunda sorawg’a juwap beriw
ushın oqıwshılar u’lken aqılıy do’retiwshilikti a’melge asırıw kerek. Ma’selen:
O’zbekstan ta’biyiy kartasında qanday proektsiyada du’zilgen? O’zbekstanda
Tyan-shan taw sistemasının’ qaysı bo’limleri jaylasqan?
VIII-IX-klasslarda oqıwshılarg’a ken’ h’a’m tolıq bilimlerdi talap etetug’ın
sorawlar beriledi. Ma’selen: ja’h’a’n ma’mleketleri qanday toparlarg’a bo’linedi?
Janılg’ı-energetika sanaatı O’zbekstannın’ qaysı ekonomikalıq rayonlarında jaqsı
rawajlang’an?
Geografiya ta’liminde sa’wbetlesiw metodı ko’p jag’daylarda karta h’a’m
ko’rgizbeli qurallar menen islesiw metodları menen birge qollanıladı. Ayırım
jag’daylarda sa’wbetlesiw metodı gu’rrin’ h’a’m tu’sindiriw elementlerin o’z
ishine aladı. Solay etip, sa’wbetlesiw metodı geografiya ta’liminde tiykarg’ı metod
sıpatında da, o’z aldına usıl sıpatında qollanıladı.
