II.BOB
.
FURQAT IJODINING SHE'RIYATIDA AN'ANAVIYLIK VA
NOVATORLIK BELGILARI.
2.1. Furqat sheriyatining poetik asoslari
Zokirjon Xolmuhammad o`g`li 1859 yilda Qo`qon shahrida mayda
savdogar oilasida tug`ildi. Zokirjonning otasi Xolmuhammad zamonasining ziyoli
kishilaridan bo`lgan, shuning uchun ham farzandining o`qishiga jiddiy e’tibor
qaratadi. Zokirjon 7 yoshga to`lganda, otasi uni Muhammad Olim ismli
38
Alimqulova Ma’rifat Baxtiyorovna,Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti
magistranti
48
maktabdorga shogirdlikka beradi. Talabchan ota farzandini yahshi o`qitishini talab
qilib “Zokirjon maktabga kelmasa yo kelib darsni o`qimasa tanbih qilg`aysiz, eti
sizniki, ustohoni meniki”,- deydi.
Zehni o`tkir Zokirjon tez kunda mayda suralarni yod olib, so`ng “taxtaga”
(alifbe o`rganishga) tushadi. Olti oy ichida haftiyakni tamomlab, Qur’onga tushadi,
Qur’oni karim hatmidan so`ng “Chor kitob” mutolaasi bilan mashg`ul bo`ladi,
hatlar mashq qiladi. 8 yoshida buyuk shoir Farididdin Attorning “Mantiqut-tayr”
asarini 6 oy ichida o`qib tamomlaydi va undan keyin Mirzo Bedil va Hofiz
devonlarini o`qiy boshlaydi.
39
9 yoshida Zokirjon Navoiyning “CHor devon”ini mutolaa qiladi. U ustozning
asarlarini shu qadar berilib, sevib o`qiydiki, hatto Navoiyni tushida ham ko`radi.
Tushida Navoiy va uning davrasidagi “aziz”lardan oq fotiha oladi. Ko`p o`tmay,
tush ta’biri haqiqatga aylanib, 9 yoshli Zokirjonning yuragini allanechuk hayajon
bosadi va quyidagi bayt paydo bo`ladi:
Mening maktab aro buldur murodim
Xatimdek chiqsa imlo-u savodim.
Shundan keyin Mulla Qambarali degan hushhat kishidan hattotlik sirlarini
o`rganadi. 11 yoshida Ashur Muhammad qori hizmatiga borib, Qur’on qiroati
bo`yicha ta’lim oladi. 12 yoshida Poshshaho`ja ismli mudarrisga shogird tushib,
arab tili va uning grammatikasi (sarf va nahvi)ga oid “Bidon», “Avomil”,
“Harokot”, “Kofiya” kitoblaridan tahsil oladi. 14 yoshida “savodi takmil uchun”
madrasaga o`qishga kirdi. Ammo zamon nosozliklari uni o`qishini davom
ettirishga imkon bermadi. Qo`qon honligi tugatiladi, madrasalar yopiladi, bo`lajak
shoir tirikchilik ishlariga mashg`ul bo`lishga majbur bo`ladi. Zokirjonning bir
tog`asi Yangi Marg`ilon shahrida do`kon ochib, savdo ishlari bilan shug`ullanar
edi. Shu do`kondor tog`asining taklifi bilan 1878 yilda 19 yoshida Yangi
Marg`ilonga borib, bir qancha muddat savdo ishlari bilan band bo`ladi. Bu erda
39
Qosimov B. Milliy uyg`onish. –T.: “Ma’naviyat” 2002. -396 b.
49
ham tahsil va ijodni davom ettiradi. Marg`ilonning Furqat Hoji domla, Qarshiy
domla kabi ilg`or ma’rifatparvarlari bilan tanishib, ilmiy-adabiy anjumanlarda
ishtirok etadi. YAna o`zi xususiy darslar ham beradi, mehnatkashlarning arizalarini
yozib berib ularning hojatlarini chiqaradi, bir so`z bilan aytganda, hattotlik ham
qiladi. Bu yillarda u “Furqat” (“hijron”,“ayriliq” ma’nosini bildiradi) tahallusli
she’rlari bilan butun Farg`ona vodiysiga tanilgan edi.
40
Furqat 1880 yilda otasining hohishi bilan Qo`qonga qaytib keladi, oila
quradi, qalb istagidagi o`z davrasini topadi. Muqimiy, Muhyi, Zavqiy, Nisbat,
Muhayyir kabi shoirlarning muhitida shoir Furqat yanada jo`shib ijod qiladi.
Do`stlar davrasi, she’r shukuhidan ilhomlangan Furqat shunday yozadi: “...Va asr
shuarolarikim, chunonchi, mavlono Muhyi va mavlono Zavqiy va mavlono
Nisbatdurlar, hamisha majlis bunyod aylab, zodai tab’larimizdin mushoara qilur
erduk. Va ba’zi vaqt ishq tavsifi va husn ta’rifida g`azal mashq aylab va gohi
qadimiy shuarolar devonlaridin bir sho`h g`azalni topib, anga har qaysimiz alohida
muhammas bog`lar erduk...”.
Ayni shu davrlarda Furqat faqat she’rlargina emas, balki “Hammomi hayol”
deb nomlangan risola ham yozadi. «Nuh manzar», “Chor darvesh” degan asarlarni
fors tilidan o`zbek tiliga tarjima qiladi.
41
Ma’lumotlarga qaraganda, Furqat 1886-87 yillarda yana Marg`ilonga kelgan va
Jome’ masjididan bir hujra olib, shu erda istiqomat qilgan. Muhammad Sharif
degan bir savdogar do`stining ko`magida do`kon ham ochgan. Bu erda bir qancha
shoirlar bilan do`stlashadi, adabiy aloqa o`rnatadi.
Shoir Furqatning 1889-1891 yillar Toshkentdagi hayoti uning taqdirida ayricha
rol o`ynaydi. Furqat sayohat orzusida Marg`ilondan o`z yurtiga qaytib, u erda bir
40
Furqat. Tanlangan asarlar. II jildlik. I jild. –T.: O`z SSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. 1959. –161 b.
41
Furqat. Tanlangan asarlar. –T.: G`afur G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1975. –295 b.
50
kun turgach, Ho`jandga yo`l oladi. Ho`jandda u shoir Toshho`ja Asiriy bilan
uchrashadi. Bu erda biroz betob ham bo`lib qoladi. Shunday bo`lsa-da safarni
davom ettirib, 1889 yilning iyun oyida Toshkentga keladi. Bu yerda Hoji A’zam
degan g`oyibona do`sti bilan topishadi, uning ko`magida “Ko`kaldosh”
madrasasiga joylashadi. 9 oy shu madrasada yashaydi. Ho`janddan kasallanib
kelgan shoir hali batamom tuzalmagan edi. Bu vaqt ichida Hoji A’zam uning issiq-
sovug`idan habar olib, mehribonchilik ko`rsatib turdi. Bu kishining yordami bilan
Toshkentning ilg`or ziyolilari – Sattorxon Abdug`afforov, Saidrasul Saidazimov,
SHarifho`ja Poshshoho`ja o`g`li, Muhiddinho`ja Hakimxo`ja o`g`li kabilar bilan
tanishadi. Hatto Sharifxo`ja suhbatlarning birida shoirga tahallusini o`zgartirishi
haqida maslahat ham
1
beradi. Shoir Sharifho`janing taklifiga ko`ra bir muddat
“Furqat” (“ayriliq”, “judolik”) emas, “Farhat” (“shodlik”, “xursandlik”) taxallusi
bilan she’rlar ham yozgan.
Furqat Toshkentning madaniy hayoti bilan doimo qiziqib yashadi. Teatrlarga
bordi, vistavkalarni tomosho qildi, gimnaziya darshonalarini ko`zdan kechirdi va
taassurotlarini “Gimnaziya”, “Ilm hosiyati”, “Vistavka xususida”, “Suvorov haqida
doston” , “Nag`ma bazmi xususida” kabi asarlarida bayon qildi.
Yirik furqatshunos olim Sharif Yuuupov shoirning Toshkentda yashagan
yillarida yozilgan ma’rifatparvarlik yo`nalishidagi bunday she’riy asarlari ichida
eng yirigi sifatida “Bal xususida” sarlavhali manzumasi ekanligini alohida qayd
etadilar*. Hajmi kattagina bo`lgan mazkur manzumada ma’rifatparvarlikka xos
bo`lgan jihatlar ko`zga tashlanadi. Shu bilan bir qatorda manzuma mazmunidan
shoirning nafis amaliy san’at turlari - me’morchilik va naqqoshlikdan ham
habardor ekanligini payqash mumkin. Hatto, ma’rifatparvar shoirning qishlik bog`
haqidagi ajabtovur chizgilari o`quvchini hayratga soladi:
Ajoyib bulki, bir oyina hona
Berur qish fasli gulshandin nishona.
Ochilg`on toza gullar anda bisyor,
Agar uzsa, tikandin etmas ozor…
51
Sovuq kunda bo`lurmu bog` hechdin?
Etar issig` ani ostig`a pechdin.
Bo`lib azbaski ul kecha charog`on,
Misoli ro`zi ravshan ul guliston.
Furqatning “Turkiston viloyati gazeti” muharriri, Toshkent Erlar
gimnaziyasining direktori N.P. Ostroumov bilan tanishuvi uni shu gazet bilan
doimiy bog`ladi. Ma’lum muddat mazkur gazetaning tarjimoni bo`lib ham ishladi.
Yuqoridagi she’rlari ham, keyingi yillardagi va safar taassurotlari ham “Turkiston
viloyati gazeti”da batafsil berib borildi. Shuningdek, “Ho`qandlik Zokirjon
Furqatning ahvoloti, o`zi yozg`onlari” deb atalgan tarjimai holi ham aynan shu
gazetaning 1891 yildagi bir necha sonlarida bosilib chiqdi. Mutahassislar esa uni
“Furqatnoma”, «Sarguzashtnoma», «Ahvolot» nomlari bilan ataydilar.
42
Shoir 1891 yilning mayida Toshkentdan chiqib, Samarqandga bordi. Bu yerda hat
orqali tanishgan g`oyibona do`sti Mirzo Buhoriy bilan uchrashdi. Bir necha kun
shu erda yashadi, iyulning o`rtalarida Buhoroga yo`l oladi, oyning ohirlarida
Buhoroning Kogon temir yo`l vokzalidan poezdga o`tirib, Marv, Ashhobod, Boku,
Botum orqali ikki oycha yo`l bosib, sentyabrning ohirlarida Istanbulga etib keldi.
Kuz va qishni shu shaharda o`tkazadi. Bu yerda shoir toshkentlik qadrdonlarini
sog`inib, ularga maktub tarzida 280 misrali “Sabog`a hitob” masnaviysini bitadi.
She’rda shoirning Vatanidan chiqib ketganiga hali bir yil bo`lmasdan, yurtini,
do`stlarini, ma’shuqasini sog`ingani, ularni qo`msayotgani, o`zini juda g`arib va
musofir his qilayotgani aks etgan. Uning sog`inchlari samimiy. U Istanbul
“mardum” (kishi)larining sayru sayohat qilib yurganini ko`rar ekan, o`zining yoru
do`stlari yodiga tushadi va ularni entikib sog`inadi. Shayhontohurlik do`sti
Mahmudxo`jani orziqib sog`inar ekan, uni “oshno” emas, “ag`o”dek
42
Furqat. Tanlangan asarlar. –T.: G`afur G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1975. –295 b.
52
bo`lib qolganini, unga qilgan ko`p “mehru shafqat”, “ehsonu muruvvat”larini bot-
bot eslaydi:
Muhabbatlik menga bir oshnodur,
Na tanho oshno, balkim ag`odur.
Manga ko`p aylagan ul mehru shafqat,
Qilib haqqimda eh`sonu muruvvat.
Furqat Istanbuldan YUnoniston (Gretsiya)ga o`tdi, Bulg`oriya (Bolgariya)da
bo`ldi. 1892 yilning may-iyun oylarida Arabistonga borib haj ziyoratini o`taydi.
Shu yilning 25 avgustida Hindistonda bo`ldi, 10 sentyabrda Bombeyga etib keldi.
U Bombeydan Toshkentdagi qadrdonlariga yozgan she’riy nomalarida shahar
taassurotlarini shunday bayon etadi:
Er yuzuda ko`rmadim Bombay kabi shahri azim,
Garchi kezdim, Misr ila Istambulu Bulg`orlar.
Bu erda 6 oy chamasi yashaydi. 1893 yilning 20 martida Kashmirga keladi,
undan Tibet va Xo`tan orqali Yorkentga o`tadi va shu erda umrining ohirigacha
yashab qoladi. Shoirning ikki yarim yillik safari Yorkentda yakunlanadi.
Shoir Qashqardagi Rusiya Musulmon idorasida kotib bo`lib ishlaydi, ilmi
nujum (astronomiya) va tabobat bilan shug`ullanadi. Ra’nohon degan qizga
uylanadi. Nozimjon va Hakimjon ismli farzandlar ko`radi.
Zokirjon Furqat 1909 yili 50 yoshida Yorkentda vafot etdi.
Ko`rinib turibdiki, Furqat hayoti vatanjudolikda kechdi. Uning chet elga ketish
va qolib ketishi shoir ihtiyori bilan sodir bo`lmagan. Adabiyotshunos olim Sh.
Yusupov “Furqat yo`llarida” monografiyasida Furqat yirik shahs ekanligi, uni
yurtda yashab, ijod qilishligi rus davlatining “qudratini” uzoq saqlanishligiga g`ov
bo`lishi mumkin degan hadikda qolgan N.P. Ostroumovning taz’yiqi va ta’qibiga
53
ko`ra Vatandan chiqib ketishga majbur bo`lganligini arhiv hujjatlari hamda
ishonchli manbalar asosida e’tiborli, ilmiy mulohazasini bayon qilgan.
43
| 