«Qo’shiq»
atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko’p asrlar
bo’lgan. Zero, u
keng ma ‘noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma ‘noda xalq
lirikasi shaklini — janrini
ifodalaydi. Bu holatni qoraqaipoq, ozarbayjon va uyg’ur
folklorida bo’lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Chunonchi, tojikcha
«Surud», qoraqalpoqcha «Qo’siq», ozarbayjoncha «Qo’shma» va uyg’urcha
«Qo’shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. M.Qoshg’ariyning «Devonu
lug’otit turk» asarida shunday to’rtlik bor:
Turkan qatun qutyog’a,
Tergur menden qoshyog’
Ajg’ul sizni tabug’chi,
Otnur jaqi tabug’.
Mazmuni: Turkan xotun qoshig’a, Mendan yetkur
she ‘r.
Xizmatga xodimingiz
Rost, deb payom ber.’
9
Bu akademik A.Qayumovning she’riy tabdili. Chindan-da, «Qoshig’» so’zi
dastlab «maqtov, alqov»» ma’nosida qo’llangan. Shunisi e’tiborliki, bu istiloh
Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» («Saodatga eltuvchi bilim») asarida fonetik
32
Qayumov L. Furqat va Hamza. To`plamda: Zokirjon Furqat.O`zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1956.
–108-129-betl
38
o’zgarishga uchragan holda «Qoshug’» shaklini olgan bo’lsa, Xorazmiyda
«Qo’sh» shaklini olgan. Chunonchi, Yusuf xos Hojibda:
Bu turkche
qoshuqlar
tuzettim seg’e,
Oqo’rda uno’tma du"o qil meg’e.
Mazmuni:
Bu turkcha qo’shiqlarni sen uchun tuzdim (yozdim),
O’qiganingda unutmay duo qil meni.
Xorazmiyda:
Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir
qo ‘sh,
Biror
qo ‘sh
birla qilgil bizni madxush.
21
Bu baytda «Qo’sh» so’zi she’r bitish, yaratish ma’nosidadir.
XII asr tilshunosi Mahmud Umar Zamaxshariy «Muqaddimat ul- adab»
arabcha — forscha — turkcha-mo’g’ulcha to’rt tilli lug’atida arabcha «she’r»
istilohi turkiyda «Qo’shiq» deyilishini izohlab, unga «-chi» qo’shimchasini qo’shib
yasalgan «Qo’shiqchi» so’zi mohiyatan «shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini
shunday ta’kidlaydi:
«She’r ko’toh guft shoir — qisqa qo’shiq aytdi qo’shiqchi».
22
Alisher Navoiy ham «Mezon ul — avzon» («Vaznlar o’lchovi») asarida
«Qo’shiq» istilohini «poeziya» ma’nosida qo’llab, yana uning ayolg’u, Iahn, turki
deb yuritilishini, ayni chog’da bular xalq poeziyasining ichki shakllari sifatida
uchrashini ta’kidlaydi.
33
Alisher Navoiy «Qo’shiq» ning tor ma’noda janr tushunchasiga egaligiga
alohida diqqat qilib yozadi: «Yana Qo’shiqdurkim, org’ushtak usulida shoyidur va
ba’zi advor kutubida ul usul bo’lubtur va ul surud a’robning teva surur hudilari
33
Qayumov L. Furqat va Hamza. To`plamda: Zokirjon Furqat.O`zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1956.
–108-129-betl
39
vazni bila madidi musammani solimda voqe bo’lur, aning asli bu na’vdurkim,
bayt:
Vahki ul oy hasrati dardi dog’i firqati,
Ham erur jonimga o’t ham hayotim ofati.»
23
Navoiy bunda kuy bastalangan, vale aruzda bitilgan xalq qo’shig’ini ko’zda
tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi ostida qo’shiqdan farq qilinadi va
qo’shiqning ichki bir xili sifatida tushuniladi.
Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton Husayn Mirza
zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o’q mavsum bo’ldi
Alisher Navoiy va Boburlar zamonidan e’tiboran qo’shiqning ichki janrlarini
farqlash tamoyilga aylana borgan.
Umuman, qo’shiq atamasi turkiy «Qo’shmoq» fe’li o’zagidan yasalgan bo’lib,
satrga satrni qo’shib aytish va kuylash ma’nolarini anglatadi. Zero, xalq qo’shig’i
kuy bilan birga tug’iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan
farq etadi. Qolaversa, xalq qo’shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va
albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. A.Musaqulov shu
xususiyatini nazarga olib, xalq qo’shiqlarini «tarixiy asoslariga ko’ra qadim
tasawurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan uzviy bog’langan,
kuy va raqs bilan birga paydo bo’lib, kuy bilan munosabatini barqaror saqlab
qolgan she’riy san’at turi»sanaydi.
34
Shu mulohazalarga asoslanib aytish
mumkinki, inson his-tuyg’ularini, o’y-orzularini, quvonch va g’amlarini, xullas,
rang-barang kechinmalarini tugal holatda ko’pincha to’rtlik va ma’lum holatlarda
ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, ohang va raqs omuxtaligida
ifodalab, og’izdan-og’izga o’tish asosida xilma-xil variantlarda el orasida keng
tarqalgan xalq she’ri qo’shiq hisoblanadi. Qo’shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq,
ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, yakka va iamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz
(kuysiz) ijrolarga mo’ljallanganligi bilan o’zaro farq qiladi. Ularning shunday
namunalari borki, ommabop ijroga moijallangan; bular aksaran to’rtlik shaklidagi
34
Qayumov L. Furqat va Hamza. To`plamda: Zokirjon Furqat.O`zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1956.
–108-129-betl
40
namunalaridir. Ana shunday namunalari borki, ijrosi professional mahoratni talab
etadi. Shu xususiyatiga ko’ra xalq orasida qo’shiq ijrochilari qo’shiqchi, xalfa,
satang, go’yanda (nahvagar), ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi tarzida
farqlanadi. Qo’shiqchi ko’pincha to’rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq
ma’noda, umuman, qo’shiq ijrochisi va ijodkori bo’lsa, go’yanda (nahvagar)
asosan yig’i-yo’qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan qo’shiqchidir. Ashulakash yoki
ashulachi ko’pincha maqom tarkibidagi qo’shiqlarni yoki katta ashula deyilguvchi
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan
holda qo’shiq aytuvchi bo’lsa, o’lanchi to’y marosimi qo’shiqlarini ijro etuvchidir.
Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo’shiqchiligi bo’lib, ular ham to’y, ham aza
qo’shiqlarini baravar ijro etaveradilar. Satang Namanganda xalq qo’shiqlarini doira
jo’rligida ijro etuvchi ayollardir.
35
Shuni ham aytish kerakki, xalq qo’shiqlari turli joylarda turlicha ijro etiladi.
Chunonchi, Farg’ona vodiysidagi yor-yor ijrosi Buxorodagidan va o’z navbatida,
Xorazmdagi yor-yor bularning har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor
ohangidagina emas, hatto naqarotida ham seziladi. Farg’onada va Toshkent
vohasida «yor-yor» naqaroti (radifi) ommaviyroqdir. Katta qo’shiq deyilguvchi
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiq, asosan, Farg’ona vodiysi va Toshkent atroflarida
uchrasa-da, O’zbekistonning boshqa joylari uchun xos emas. Farg’ona qo’shiq
ijrochiljgida dutor va doira jo’rligi nisbatan faoi bo’lsa, Buxoroda tanbur va doira,
Xorazmda esa tor, garmon hamda doira shunday mavqega ega.
To’rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jamoa (kollektiv) tarzida, yalla va
laparlar raqs va kuy uyg’unligida ijro etiladi.
O’zbek xalq qo’shiqlalining kompozitsion qurilishi o’ziga xos bo’lib,
tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko’rinishda boiishini qayd etadilar."
Birinchi ko’rinishdagi kompozitsion sathi, asosan,
| 