3.2. Furqat lirikasini o’rganishda janriy xususiyatlar.
Shoir sayohati Furqat Istanbuldan Bulgʻoriya va Yunonistonga oʻtdi. Bolqon
yarim orolining qator shaharlarida boʻldi. 1892-yilning martida Istanbuldan Oʻrta
dengiz orqali Arabistonga — Makka, Jidda, Madina shaharlariga bordi. Makkadagi
haj
ziyorati
munosabati
bilan
„Hajnoma“
asarini
yaratdi.
48
Soʻng Bombayga keldi, Hindistonning qator viloyatlariga sayohat qildi. Uning bu
davrda yozgan nasriy va nazmiy maktublarida tushkunlik, ona yurt sogʻinchi va
iztiroblari aks etgan. „Adashganman“ radifli hamda „Kashmirda“, „Bulbul“ deb
nomlanuvchi lirik sheʼrlar turkumi shu jihatdan oʻziga xos hijronnomadir. 1893-yil
martida Furqat Kashmir va Tibet orqali Sharqiy Turkistonga borib, Yorkentda
turgʻun yashab qoldi. Oila qurdi. Tabiblikdan xabardor boʻlgan shoir dorivor
oʻsimliklar bilan savdo qiluvchi doʻkon ochdi, ijodiy ish va xattotlik bilan
shugʻullandi. Furqat doimo Vataniga qaytish umidi bilan yashadi. Avval
boshlagan „Sayohatnoma“ asari ustidagi ishni Yorkentda davom ettirdi. Lekin bu
asar hanuz topilgani yoʻq. U yerdan Toshkentga publitsistik asarlar, turli
48
. Maxmidjonov, S. (2023. O'zbek adabiyotida ziyoli obrazining genezisi. zamonaviy ilm-fan va tadqiqotlar, 2(6),
1231-1235.
64
mavzudagi xat-maqolalar, Fargʻona va Toshkentdagi yor-doʻstlariga maktublar
yoʻllab turgan. Furqat oʻzbek matbuoti tarixida felyeton janrini boshlab berdi
(„Hind nayrangbozi Yorkendda“, 1905).
Barkamol lirikasi, jozibali nasri va publitsistikasi bilan 19-asr oxiri va 20-asr
boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga ulkan hissa qoʻshgan Furqat ona
vatanidan uzoqda vafot etdi. Uning jasadi Yorkentning Dongdor qabristoniga
koʻmilgan. 1990-yil shoir qabri ustiga maqbara qurilgan.
49
Fikrlarimni yakunlar ekanman, Furqat hayoti, ijodini oʻrganish jarayonida
yozgan she'rim bilan xulosalamoqchiman: Yigʻladi she'riyatda gʻamga giriftor
Furqat, Ona yurt jamoliga har on intizor Furqat, Oʻz yurtida topmadi qardoshidan
mehr-u vafo Oʻzga elda chaman izlar fasli navbahor Furqat. Koʻngil yorni, yurak
yurt sogʻinchin qumsar hargis, Shoir dardini tinglab subhidam yigʻlar nargiz. Hajr
yuki sol oʻldi, mulki Qoshgʻar bagʻrida Yurtda agʻyor she'r ahlin, ta'qib etar izma-
iz. Vatan tuprogʻiga yov boʻlsa doim hukmron, Avom nola aylajak, avj olar oh-u
figʻon Yashashga kun yoʻq xalqqa, ziyoliga halovat Shoir ahli darbadar, oʻzga elda
bagʻri qon. Yuraklarda yashaysan ona Turon, ona Turon, Darbadar farzandlaring,
intilishlar sen tomon Furqat, Zavqiy, Muqimiy firoqingda toʻkdi yosh
Yashayapsan, ona Turon, ular koʻnglida hamon.
Men-ku men va’damda turdim, Sochda sochbog’im bilan. Sen-ku sen va’dasi
yolg’on, Belda belbog’i bilan. O’zbeklarda belbog’ - erlik sha’ni, g’ururi, iftixori
belgisi. Sochbog’- ayollar ro’moli. Uni tang’igani uchun ayol-da! Shu holatida u
kamsituvchi ma’noga egaday tuyulsa-da, aslida ayollik shavkatining ramziy
belgisini anglatadi. Lirik qahramon esa men ayolligim bilan – “sochda sochbog’im
bilan” va’damda tursam-u, sen erkakmen deya, “belda belbog’ing bilan” va’dang
yolg’on bo’lsa, so’zing ustidan chiqolmasang, er bo’lib nima qilasan, deb piching
qilyapti. Bu piching - kinoya “sochda sochbog’” va “belda belbog” detallarini
49
Maxmidjonov, S.D.O.G.L. (2023). O‘zbek adabiyotshunosligida badiiy obraz masalasining qiyosiy talqini.
oriental renaissance: innovative, educational, natural and social sciences, 3(6), 520-524.
65
kontrast qo’yish asosidagi parallelizmni to’rtlikning kompozitsion qurilmasiga
aylantirgan. Jonlantirish asosidagi parallelizm
:
Charxim tanob tashlaydi, Bir baloni boshlaydi, Kundoshligi qurisin, Kunda
urush boshlaydi. Sirtdan qaraganda charxning tanob tashlashi bilan kundoshlik
urushi orasida hech qanday aloqa yo’qday. Lekin o’zbek xalqi orasida charxning
tanob tashlashi - xosiyatsiz sanaladi. Charx tanob tashlasa, demak, biror falokatdan
nishon beradi, deb ko’ngildan kechiladi. Bu - irim. AsUda charxning tanob
tashlashi ish unumiga xalal beruvchi tashvish, yigiruvchini zeriktiradi. Binobarin,
charxning tanob tashlashi irimchilik mohiyati bilan kundoshlik uyda janjal
chiqishidan ogohlantirsa, zeriktiruvchanligi bilan janjal oqibati — ko’ngilni xira
qilishga ishoradir. Charxning tanob tashlashi detali ana shu taxlitda jonlantirilib,
to’rtlik uchun kompozitsion asosga aylangan parallelizmni yuzaga keltirgan.
Psixologik parallelizm:
50
Tokchadagi qaychini Zang bosibdi, yor-yor, Kelin oyim oyisini G’am bosibdi,
yor-yor. “Zang bosgan qaychi” bilan «g’am bosgan yurak» bir-biriga qiyoslangan
holda yaratilgan parallelizm to’rtlik kompozitsion asosini tashkil etgan. Ikkala
holat — «zang bosgan qaychi» bilan «g’am bosgan yurak»dagi bog’lanish
shundaki, qaychi zangi ko’rinib turadi, shu xususiyati bilan u kishi ichki dunyosiga
xos ko’rinmas kechinmani — g’amni yorqin, qo’rimli obrazga aylantirgan holda
tasawur qilish imkonini yaratib, psixologizmni kuchaytirgan. Allegorik
parallelizm:
Xalq qo’shiqlarining paydo bo’lishi va rivojida mifo-poetik tafakkur muhim
ahamiyat kasb etgan. Mifologik mushohadaning badiiy ifodasi esa, an’anaviy xalq
qo’shiqlaridagi u yoki bu ramziy obraz bag’rida bizning kunlarimizgacha saqlanib
qolgan.
50
Maxmidjonov, S.D.O.G.L.(2023). O ‘zbek adabiyotshunosligida badiiy obraz masalasining qiyosiy talqini.
oriental renaissance: innovative, educational, natural and social sciences, 3(6), 520-524.
66
Mifologik dunyoqarashga ko’ra, hatto turkiy xalqlar qo’shiqning o’zini ham
jonli mifik mavjudot deb tasawur qilganlar. Qo’shiqning magik qudratiga
sig’inganlar. Shu boisdan qo’shiqlar mazmunan ijtimoiy turmushning barcha
sohalarini qamrab olgan. Turmushda ro’y bergan har bir ijtimoiy hodisaga ular
hozirjavobdir. Shu xususiyatiga ko’ra, ularni an’anaviy va zamonaviy qo’shiqlarga
bo’lib o’rganish mumkin.
Xalq qo’shiqlarining asosiy salmoqli hissasini badiiy jihatdan pishiq va yuksak
ohangdorlikka ega an’anaviy qo’shiqlar tashkil etadi. Biroq hayot muttasil
harakatda bo’lgani bois unga hozirjavoblik bilan yaratilayotgan, yangi zamon va
uning kishilari ruhiyatini ifodalayotgan zamonaviy qo’shiqlar ham ijod
qilinmoqda.
Oqibatda keyingi yillarda istiqlolga tashna xalqimizning orzu-o’ylari,
kechinmalarini ifodalovchi yangi qo’shiqlar bot-bot quloqqa chalina boshladi.
Ularning an’anaviy xalq qo’shiqlari ruhida yaratilganligi jozibadorligini
ta’minlovchi omil bo’layotir. An’anaviy xalq qo’shiqlarida tashqi ma’no bilan bir
qatorda tinglovchi birdaniga ilg’ay olishga qiynaladigan, xalqning tarixiy-
mifologik dunyoqarashi, ibtidoiy tasawur-tushunchalari, irimlari, urf-odat va
e’tiqodlariga daxldor ichki ma’nosi ham bo’ladi. Shu xususiyati bilan ular hozir
yaratilayotgan qo’shiqlardan birmuncha farqlanib turadi.
O’zbek xalq qo’shiqlari yaxlit tizim holida shakllangan bo’lib, shakliy xilma-
xilligi bilan ajralib turadi. Ular janr mansubiyati, ijro maqsadi, o’rni va vazifasi
jihatidan ikki katta guruhga bo’linadi:
I.Marosimga
aloqador
xalq
qo’shiqlari
yoki
marosim
folklori:
mavsumiy,
oilaviy-maishiy
va so’z magiyasiga mansub marosimlarga
daxldor qo’shiqlami o’z ichiga oladi.
51
II.Marosimga
aloqasi
bo’lmagan
xalq
qo’shiqlari
yoki
nomarosimiy folklor bu guruhga mansub qo’shiqlar ham janriy shakli,ijro
xususiyati va motivlari hamda ijtimoiy-estetik vazifasiga qarabto’rt ko’rinishda
51
Maxmidjonov, S. (2023). The genesis of the image of an intellectual in uzbek literature. modern science and
Research, 2(6), 1231-1235.
67
namoyon bo’luvchi mehnat qo’shiqlari, lirik qo’shiqlar, tarixiy qo’shiqlar va
termalarai qamrab oladi. Qo’shiq kishining ongi va hissiyotlariga ta’sir etish
qudratiga ega. Aksariyat qo’shiqlarda xalqning urf-odati. milliy an’analari, axloq
normalari o’z aksini topgan. Shu vazifasiga binoan ular etnopedagogik qimmat
kasb etadi.
52
Xalq qo’shiqlarida voqelik garchi yakka shaxsning kechinmalari orqali aks
ettirilsa-da, biroq bu kechinmalar ommaning, ko’pchilikning his-tuyg’ulari bilan
uyg’unlashgan holda namoyon bo’ladi.
Qo’shiqlar xalq ma’naviyatining, ijodkorining buyuk qudratini, mehnatkash
omma irodasining bukilmasligini ifodalaydi. Kishilarni ruhan tetiklikka, jasoratga,
mehnatsevarlikka, insonparvarlikka, do’stlikka va vafodorlikka chorlaydi.
Qo’shiq qaysi tarixiy sharoitda, qanaqa munosabat bilan yaratilgani — uning
ruhiyatidan bilinib turadi. Shoirlar xalq qo’shiqlaridan ijodiy ta’sirlanib, ular shakli
va ohangini stilizatsiya qilgan holda she’rlar yozishmoqda. Buning natijasida
o’zbek she’riyatida adabiy alia, she’riy topishmoq, baxshiyona singari badiiy-
kompozitsion folklorizmlar, xalq qo’shiqlari vazni, motivi va ohangida bitilgan
hamda ulardagi poetik obrazlardan ijodiy foydalanib yaratilgan badiiy-ma’naviy
folklorizmlar tobora chuqurlashib, sayqallanib bormoqda. Ayni choqda bunday
xalqona ruhdagi qo’shiqlar tez ommalashib ketayotir.
53
| 