RABİTƏ DÖVRƏSİNİN PARAMETRLƏRİNİN DƏYİŞƏN CƏRƏYANLA

Rabitə zamanı siqnalın para­metrləri xəttin parametrlərindən asılı olaraq dəyişir, yəni siqnal zəifləyir. Rabitədə bu zəifləməyə sönmə deyilir. Başqa sözlə sönmə ötürülən hormonik siqnalın dördqütblüdən keçdikdə energetik ölçüsünü xarakterizə edən loqarifmik kəmiyyət olub dördqütblünün çıxı­şındakı gücün girişindəki gücə nisbətən azalmasıdır. Sön­mənin vahidi siqnalın səviyyəsinin ölçü vahidi kimi onluq loqarifma ilə ölçüldükdə desibel, natural loqarifma ilə ölçül­dükdə Neper ilə ifadə olunur. Bu vahid ilk dəfə natural loqarif­manı kəşf etmiş ingilis alimi Con Neperin şərəfinə adlan­dırılmışdır. Sönmə Neper və desibellə ifadə edildikdə aşağıdakı kimi təyin olunur:

Burada P₁ - dördqütblünün giriş gücü, P₂ – dördqütblünün çıxışında əmələ gələn gücdür.

Rabitə texnikasında informasiya ötürən dördqütblüləri xarakterizə edən aşağıdakı sönmə növləri ölçülür:

• 
  Təsir sönməsi;
  
• 
  İşçi sönmə;
  

• 
  Xüsusi ( xarakteristik ) sönmə.
  

Sönmənin əksi güclənmədir. Sönmə və güclənmə kanalda normada olmalıdır və istismar vaxtı buna nəzarət edilir. Güclənmə normadan az olduqda maneə siqnalının təsiri çoxalır.

Təsir sönməsi xəttin girişinə verilən gücün onun çıxışına qoşulmuş yükdə ayrılan gücə nisbətinin loqarifmidir:

 ( 14.8 )

Təsir sönməsini ölçmək üçün dördqütblünün Z_yük yük müqavimətini generatorun çıxışı­na qoşub onun üzərində ayrılan P₁ gücü ölçülür və sonra generatoru dördqütblünün girişinə, yük müqavimətini isə dördqütblünün çıxışına qoşub, üzərində ayrılan P₂ gücü ölçülərsə, onların nisbətinin loqarifmindən alınan kəmiyyət hesablanır ( şəkil 14.1 ).

Ölçmə apardıqda generatora qoşulmuş məlum yük müqaviməti Z_yük üzərindəki U_yük ölçülüb P₁ gücü tapılır ( şəkil 14.1 a ), sonra isə həmin yük müqavimətini dördqütblünün çıxışına qoşub U_yük gərginliyi ölçülür və P₂ gücü tapılır ( şəkil 14.1 b ). P₁ və P₂ vasitəsilə ( 14.8 ) düsturuna əsasən a_t təsir sönməsi hesablanır:

İşçi sönmə verilmiş işçi şəraitdə xəttin iş rejimini təyin edir. İstifadə olunan ötürmə sistemlərində dövrənin dalğa müqavimətinin stansiya avadanlıqlarının müqavimətləri ilə razılaşdırılması rejimini bütün tezlik diapazonunda təmin etmək praktik olaraq mümkün deyildir. Müqavimətlərin razılaşdırılmaması səbəbindən ötürülən siqnalların gücünün əlavə itkisi baş verir. Razılaşdırılmış rejimdən fərqli olaraq belə rejim işçi rejim və bu zaman elektrik siqnalının məruz qaldığı sönmə işçi sönmə adlanır. İşçi rejim dördqütblünün girişinə təsir edən generatorun Z₁ müqaviməti və onun çıxışına qoşulmuş Z₂ yük müqaviməti ilə xarakterizə olunur. İşçi sönmə a_iş dedikdə P₁ və P₂ güclərinin müqayisəsinin nəticəsi nəzərdə tutulur. P₁ müəyyən E elektrik hərəkət qüvvəsinə və müəyyən Z₁ daxili müqavimətinə malik generatora birbaşa qoşulmuş razılaşdırılmış yükdə ayrılmış gücdür ( şəkil 14.2 a ). P₂ həmin generatorun girişə qoşulması zamanı dördqütblünün verilmiş Z₂ yükündə alınan gücdür ( şəkil 14.2 b ).

Belə ki, şəkil 14.2 a – da U₁ = E / 2 olduğu üçün a_iş gərginliklərin nisbəti şəklində aşağıdakı kimi ifadə olunur.

a_iş = ln │E/2U₂│+ 1/2ln│Z₂/ Z₁│ Np

a_iş = 20 lg│E/2U₂│+ 10lg│ Z₂/ Z₁│dB ( 14.10 )

Burada E – generatorun elektrik hərəkət qüvvəsi, U₁ – generatorun çıxışına qoşulmuş razılaşdırılmış yükdə alınan gərginlik, U₂ – dördqütblünün çıxışına qoşulmuş Z₂ yükündə alınan gərginlik, Z₁ – generatorun daxili müqavimətidir.

Ölçmə başlanğıc gücü P, tezliyi f , elektrik hərəkət qüvvəsi E və daxili müqaviməti Z₁ məlum parametrlərə malik generatorla aparıldığı üçün buna məlum generator üsulu deyilir. Ölçmə aparmaq üçün şəkil 14.3 – də göstərilən sxemdən istifadə olunur:

Sxemə əsasən a_iş – in ölçülməsi səviyyələr fərqini iki halda hesablama üsulu ilə təyin etməyə imkan verir. Birinci halda SM sönmə mağazasının xarakteristik müqaviməti Z_M = Z₁ götürülür.

a_iş = p₁ – p₂ + 10 lg │Z₂ / Z₁│ ( 14.11 )

burada p₁ – sönmə mağazasının çıxışındakı açarın aşağı vəziyyətində sönmə mağazasının sönməsinin sıfıra bərabər olduğu halda SG səviyyə göstəricisinın göstərişi, p₂ – dördqütblünün çıxışında açarın yuxarı vəziyyətində alınan səviyyədir. 10 lg │Z₂ / Z₁│ hesablama yolu ilə tapılır. İkinci halda SM – in sönməsini tənzimləməklə p₁ = p₂ – yə nail olunur və

a_iş = a_M + 10 lg │Z₂ / Z₁│ ( 14.12 ) olacaqdır. a_M kanalda p₁ = p₂ olduqda sönmənin qiymətidir.

Müqayisə üsulu ilə ölçmələr nisbətən dəqiq nəticələr verir, çünki SG – nin göstərişinə və SM – in dəqiqlik sinfinə görə hesabatda səhvlər istisna edilir.