Tezlik sintezatorları
Müasir dövrdə rabitə texnikasında ölçmələrin avtomatlaşdırılması məsələsinə böyük əhəmiyyət verilir. Bu əsasən geniş tezlik spektrində tezlik xarakteristikasının çıxarılması zamanı çoxsaylı ölçmələr aparılarkən nəzərə alınır. Nəticədə
ölçmələrə ayrılan vaxta qənaət olunur;
ölçmə xətalarının azalmasına səbəb olur;
ölçmə nəticələrinin hesablanması asanlaşır.
Avtomatlaşdırılmış qurğuların quruluşu çox mürəkkəb, maya dəyəri bahadır. Ölçmələrin avtomatlaşdırılması prosesini həyata keçirərkən tezlik sintezatorlarından geniş istifadə olunur. Müasir tezlik sintezatorları amplituda və tezliyin proqramla dəyişməsini həyata keçirən çox funksiyalı və geniş diapazonlu cihazlardır. Tezlik sintezatorları müxtəlif tezlik diapazonlarında tezliyə görə stabil siqnallar formalaşdırır. Tezlik sintezatorlarında çıxış siqnalının tezliyinin formalaşdırıcısı kimi yüksək stabil kvars generatorundan istifadə olunur. Bu siqalların parametrlərini idarəetmə orqanlarını məsafədən idarə etməklə dəyişmək mümkündür. Tezlik sintezatorlarının struktur sxemi şəkil 7.3 – də göstərilmişdir:
Şəkil 7.3. Tezlik sintezatorlarının struktur sxemi
Tezlik sintezatorları kvars stabilizasiyalı dayaq generatorundan, dayaq tezlik blokundan və tezlik sintezi blokundan ibarətdir. Dayaq tezlik bloku tezlik bölücüsü, vurucusu və çeviricilərindən ibarətdir. Tezlik sintezi bloku bir sıra tezlik dekadları və onların qoşulması üçün kommutasiya dövrələrindən ibarətdir. Sintezatorların çıxış siqnalının spektri şəbəkəni qidalandıran alçaq tezliklərdən tutmuş yüksək harmonik tezliklərə qədərdir. Tezlik sintezatorları birbaşa və dolayı sintez üsulu ilə işləyir. Birbaşa sintez üsulunda 4 riyazi əməliyyatın aparılması ilə yüksək tezlikli siqnal süzgəclənir. Dolayı sintez üsulunda stabil tezlikli çıxış siqnalı yaradan avtogeneratorun tezliyi sinxronlaşdırılır.
Tezlik sintezatorları mürəkkəb elektron qurğu olub nəzarət – ölçmə əməliyyatlarının avtomatlaşdırılmasında geniş tətbiq olunur. Rabitə xəttlərinin tikilməsi, montajı və istismarı zamanı geniş tezlik diapazonunda çoxsaylı yoxlama və dəqiqləşdirmə ölçmələri aparılır. Bu ölçmələr xətt və kanalların tezlik xarakteristikasını çıxarmaq üçün lazımdır.
OSSİLLOQRAFLAR
Ossilloqrafların təsnifatı və tətbiq sahələri
Rabitə müəssisələrində və eləcə də texnikada siqnalın parametrlərini ölçmək və formasını müşahidə etmək üçün elektron ossilloqrafdan istifadə olunur.
Bu cihazın yaranma tarixi 1947 – ci ildən hesablanır. ABŞ – ın Tektronix firması katod şüa borusunun tətbiqi əsasında ilk dəfə Tektronix Model 511 analoq ossilloqrafının istehsalına başladı. XX əsrin 80 – cı illərində Le Croy Corporation Amerika firması artıq rəqəmli yaddaş ossilloqrafının istehsalı ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Müasir rəqəmli texnologiyaların inkişafı sayəsində rəqəmli yaddaş ossilloqrafları texnikada bu gün geniş tətbiq olunur.
Ossilloqraf ( latın sözü osilium - rəqs etmək, yellənmək və yunanca qrafo – yazıram sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir ) zamana görə dəyişən elektrik proseslərini müşahidə və ya qeyd etmək üçün cihazdır. Ossilloqraf müxtəlif elektriki parametrləri (gərginlik, cərəyan şiddəti, fazalar fərqi, dəyişən cərəyan tezliyi, impulsların davametmə müddəti, təkrar olunma tezliyi və s.) ölçməyə imkan verir.
Ossilloqraflar elektromexaniki və elektron – şüa tipli olurlar. Elektromexaniki ossilloqraflar alçaq tezlikli siqnalları ( 6kHs – ə qədər ), elektron ossiloqraflar isə həm alçaq tezlikli və eyni zamanda yüksək tezlikli ( 10 QHs - ə qədər ) siqnalların parametrlərini ölçmək və formasını müşahidə etmək üçün istifadə edilir. Elektromexaniki ossilloqraflardan rabitə texnikasında az istifadə olunur. Belə ossilloqraflardan sənayedə və tibb texnikasında istifadə olunur. Stroboskopik ossilloqraflar çox sürətli prosesləri tədqiq etmək üçün istifadə edilir. Onun iş prinsipi periodik təkrarlanan siqnalların hər periodundan müəyyən bir nöqtəni qeyd etməklə siqnalın tam formasını yaratmağa əsaslanır. Bu ossilloqrafların üstün cəhətləri 15 QHs tezlikli fasiləsiz siqnalları ekranda müşahidə etmək qabiliyyəti, çatışmayan cəhəti isə onun yalnız periodik təkrarlanan siqnalı ölçməsidir.
Rabitə texnikasında elektron - şüa ossilloqrafları geniş yayılmışdır. Müasir elektron - şüa ossilloqraflar yüksək həssaslığa, geniş açma diapazonuna malik olmaqla bərabər, siqnalın geniş hüdudda zamana və amplituda görə dəyişməsini müşahidə etməyə və siqnalın spektrini analiz etməyə imkan verir. Tədqiq olunan proses ekranda iki kəmiyyətin ( əsasən gərginlik və zaman ) funksional asılılığını ifadə edən ossilloqram şəklində əks olunur. Ekranda alınan qrafiklərə əsasən siqnalın gərginliyinin qiymətini təyin etmək, periodik siqnalın rəqs tezliyini hesablamaq, siqnalın sabit və dəyişən toplananlarını müşahidə etmək, siqnala təsir edən və kanalda olan küy və maneə siqnallarının səviyyəsini müşahidə etmək mümkündür.
Ossilloqraflar bir, iki və çox şüalı olurlar, yəni eyni vaxtda bir və daha çox siqnalı müşahidə etmək mümkündür. Elektron ossilloqrafına giriş müqavimətinin stabilliyi ( giriş müqaviməti 0,5 - 10 MOm, giriş tutumu 10 – 50 pF ), cihazın həssaslığının yüksəkliyi, geniş diapazonda ölçmə aparma qabiliyyəti kimi təlabatlar qoyulur.
Ossilloqraf aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
Siqnalın gərginliyini ölçməyə imkan verir;
Siqnalın tezliyini ölçməyə imkan verir;
Siqnalın fazasını ölçməyə imkan verir;
Bütün elektron elementlərin xarakteristikasını müşahidə etmək mümkündür;
Siqnalın forması müşahidə olunur.
Elektron ossilloqraf universal cihazdır. Elektron - şüa ossilloqrafların rəqəmli lüminofor, rəqəmli stroboskopik, virtual, portativ tipli növləri vardır.
Şəkil 8.1. Ossilloqrafın struktur sxemi
Elektron ossilloqrafın struktur sxemindən ( şəkil 8.1 ) göründüyü kimi cihaz 3 əsas hissədən:
Elektron - şüa borusundan;
Üfüqi meyletmə kanalından;
Şaquli meyletmə kanalından ibarətdir.
Elektron - şüa borusu aşağıdakı elementlərdən:
K ─ katod, M ─ modulyator, A1; A2; A3 anodlarından, x və y meyletmə lövhələrindən ibarətdir.
Ossilloqrafın X və Y girişləri vardır. Katoddan çıxan elektronlar M modulyatoru tərəfindən şüa şəklinə salınır və ekrana doğru yönəldilir. Bu şüanın sürətini artırmaq üçün A1 və A2 anodlarından istifadə olunur. A3 anodunun vəzifəsi elektron şüasının sürətini lüminofor lövhəsində kifayət qədər işıqlanma yaratmaq həddinə qədər artırmaqdan ibarətdir. x və y meyletmə lövhələrinin vəzifəsi alınan fiquru oxlar boyu hərəkət etdirməkdir. Şaquli və üfüqi meyletmə kanalları giriş qurğusundan və gücləndiricidən ibarətdir.
Giriş qurğusunun vəzifəsi giriş müqavimətini təşkil etmək və ölçüləcək siqnalın amplitudasını tənzim etməkdir. Gücləndiricilərin vəzifəsi ölçüləcək siqnalı tələb olunan səviyyəyə qədər gücləndirməkdir. Ekranda fiqur almaq üçün açma generatorundan istifadə olunur. Bu generator standart tezliklərdə zamana görə xətti asılı olan mişarvari gərginliklər yaradır.
Elektron ossilloqrafın təyinatına görə aşağıdakı növləri vardır: universal ossilloqraf, sürətli ossilloqraf, qeydedici yaddaşlı ossilloqraf, xüsusi təyinatlı ossilloqraf və s.
Ossilloqraflar müxtəlif ölçmələr aparmaq üçün ayrıca cihaz şəklində və yaxud xüsusi təyinatlı cihazların tərkibində hazırlanır. Aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə ossilloqrafların tətbiq sahələri çox genişdir:
Həssaslığına görə;
Müşahidə olunan siqnalın tezlik zolağına görə;
Açılış növlərinə görə;
İmpulsun amplitudunun və davametmə müddətinin xətasının az olmasına görə;
Elektron şüa borusunun ekranının ölçüsünə görə;
Müşahidə olunan proseslərin şəklini istənilən anda əldə edə bilmək imkanına görə;
Tədqiq olunan siqnalın gərginliyinin buraxıla bilən maksimal amplitud qiymətinə görə;
Ossilloqrafın dəqiqlik sinfinə görə;
Ossilloqrafın qidalanmasına görə;
Qabarit ölçülərinə və çəkisinə görə.
Ossilloqraf vasitəsilə gərginliyi ölçmək üçün amplitud kalibratorundan yaxud idarə olunan nümunəvi yüksək gərginlikdən istifadə olunur. Siqnalın tezliyinə nəzarət etmək üçün xüsusi açma generatoru şüanı üfüqi istiqamətdə stabil standart sürətlə hərəkət etdirir. Tezliyi ölçərkən həmin nümunəvi mişarvari gərginlik yüksək dəqiqliyə və sabit tezliyə malik olan nümunəvi generatordan götürülür. Ossilloqrafın X və Y girişlərinə sinusoidal gərginlik verildikdə ekranda Lissaju fiqurları alınır. Şəkil 8.2 - də Lissaju fiqurları göstərilmişdir:
Şəkil 8.2. Lissaju fiqurları
| 