VƏ vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat

( 1822 – 1880 ) öyrənmiş və onun şərəfinə adlandırılmışdır.

Lissaju fiqurlarının forması rəqslərin dövrü, fazası və amplitudası arasındakı münasibətdən asılıdır. Fazalar fərqi  və  , amplitudlar müxtəlif, dövrlər isə bərabər olduqda əvəzləyici hə­rəkət ellips boyunca, fazalar fərqi 0 və π, amplitudlar müxtəlif olduqda koordinat başlanğıcından keçən düz xətt boyunca, fazalar fərqi və amplitudlar bərabər olduqda isə çevrə boyunca olur. Dövrləri, amplitudları və başlanğıc fazaları müxtəlif olan rəqslərin əvəzləyicisinin trayektoriyası daha mürəkkəbdir.

Ölçmə texnikasında Lissaju fiqurlarından ossilloqrafın ekranından müşahidə etməklə tezliyin və faza fərqinin ölçülməsində istifadə olunur.

Rabitə texnikasında elektrik siqnallarının analizi 2 metod vasitəsilə həyata keçirilir: zaman ( müddətli ) və spektral analiz. Müddətli analizin məqsədi siqnalın parametrlərinin zamandan asılılıq qrafikini ossiloqramma şəkilində çıxarmaqdır. Belə tədqiqatlar və müşahidələr bir neçə mikrosaniyədən bir neçə sutkaya qədər davam edə bilər. Siqnalın parametrlərinin zamandan asılılığını müşahidə etmək, parametrləri ölçmək və nəticəni qeyd etmək üçün ossilloqraflardan istifadə edilir.

Spektral analizin məqsədi siqnalın spektrinin müəyyən edil­məsidir. Siqnalın təhrifləri tədqiq olunan zaman ölçmə nəticəsində alınan amplitud və tezlik qiymətlərinin spektri giriş siqnalının spektri ilə müqayisə olunur.

Siqnalın parametrlərini ölçmək üçün ossilloqrafın ekranında müxtəlif açılış növlərindən istifadə olunur. Elektron – şüa ossilloqraflarında açılış adətən x meyletmə lövhələrinə qoşulmuş kənar gərginlik mənbələri tərəfindən yaradılır. Ümumi halda açılış siqnalının gərginliyinin forması müxtəlif ola bilər. Lakin tədqiq olunan parametrlərdən asılı olaraq prosesə uyğun açılış forması seçilir. Rabitə texnikasında çox vaxt xətti, sinusoidal, dairəvi və spiral açılış növləri istifadə olunur. Bu açılış növləri siqnalın tezliyini, fazasını, zaman intervalını və digər parametrlərini ölçdükdə istifadə olunur.

Bu cür açılış rabitə texnikasında geniş istifadə edilir. Ossilloqrafın X girişinə sinusoidal u_x = U_m sin ωt gərginlikli siqnal verilir. Bu vaxt ekranda üfüqi xətt - açılış xətti alınır.

Əgər sinusoidal açılış gərginliyi ilə tədqiq olunan periodik siqnalın periodları bir – birinə bərabər olarsa, o zaman qeyri – xətti açılış əldə etmiş olarıq. Sinusoidal formalı 2 siqnalı Lissaju fiqurları metodu ilə dəqiq tədqiq etmək olar. Lissaju fiqurlarını almaq üçün ossilloqrafın hər iki meyletmə lövhələrinə sinusoidal gərginlik verirlər. y lövhələrinə verilən naməlum sinusoidal gərginliklə x lövhələrinə verilən açılış sinusoidal gərginliyin tezlikləri və amplitudları eyni olarsa, o zaman gərginliklərin faza fərqindən asılı olaraq ekranda ya düz xətt, ya dairə, ya da ellips alınacaq, bu isə φ = 0 ; 45; 90; 135; 180⁰ hallarında alınır.

Sinusoidal açılışdan istifadə edərkən elektron – şüa boru­sunun üfiqi meyledici lövhəsinə sinusoidal açılış gərginliyi ve­rilir.

Dairəvi açılış almaq üçün y və x lövhələrinə eyni tezlikli, lakin fazaca bir – birindən 90⁰ fərqlənən hər hansı sinusoidal gərginliklər verilir. ( şəkil 8.4 )

Bu vaxt ossilloqrafın ekranında şüanın trayektoriyası siqnalın amplitudundan asılı olaraq ellips, yaxud dairə formasında alınacaqdır. Xətti mişarvari açılış zamanı məqsəd siqnalı x oxu üzərində almaq idisə, dairəvi açılış zamanı siqnalı dairə üzərində almaqdır. Dairəvi açılışın üstünlüyü uzadılmış zaman xəttinin olması və şüanın əks gedişinin olmamasıdır. Belə açılışın məqsədi ossilloqrafın ekranında ölçmə aparılan zaman faza və tezlikdən daha səmərəli istifadə etməkdir.

Spiral açılış almaq üçün dairəvi açılışda istifadə olunan faza çeviricisinin girişinə sabit amplitudalı sinu­soidal gərginlik əvəzinə mişarvari gərgin­liklə amplitudasına görə modulyasiya olunmuş sinusoidal gərginlik verilməlidir. ( şəkil 8.5 a )

Ossilloqraf vasitəsilə kiçik qiymətli siqnallar tədqiq olunur. Gər­ginlik və cərəyanın ölçülmə dəqiqliyi çox böyük deyildir. Əksər hallarda bu cür ölçmələrdən köməkçi ölçmələr kimi istifadə edilir. Ossilloqraf vasitəsilə elektrik siqnalının tezliyi və faza­sının ölçülməsi geniş tətbiq olunur. Tezliyin ölçülməsi ölçülən siq­nalın etalon tezlikli siqnalla müqayisə olunması yolu ilə aparılır.

Rabitə kanalları və qurğuları yoxlandıqda və onların istis­marı zamanı siqnalın tezliyi ölçülür. Elektrik siqnalının tezliyini bütün hallarda geniş diapazonda ölçmək və nəzarətdə saxlamaq tələb olunur. Tezlik dedikdə vahid zamanda dəyişən cərəyan şiddətinin, elektrik sahə­sinin intensivliyinin, maqnit induksiyasının dəyişmə dövrləri sayı nəzərdə tutulur. Harmonik rəqslər üçün f = 1 / T . Burada T bir tam rəqsə sərf olunan zaman müddəti olub, rəqsin periodu adlanır. Tezliyin ölçü vahidi Hersdir. Siqnalın tezliyini ölçməzdən əvvəl onun hansı tezlik diapazonuna daxil olduğunu bilmək lazımdır. Ra­bitə texnikasında, radio və televiziya yayımında istifadə olunan tezlik spektri sənaye tezliyini çıxmaq şərtilə əsasən aşağıdakı diapazonlara bölünür:

Ən alçaq tezlik 30 kHs – dən aşağı

Alçaq tezlik 30 kHs – dən 300 kHs – dək

Orta tezlik 300 kHs – dən 3000 kHs – dək

Yüksək tezlik 3 MHs – dən 30MHs – dək

Ən yüksək tezlik 30MHs – dən 300MHs – dək

Ultrayüksək tezlik 300MHs – dən 3000MHs – dək

İfrat yüksək tezlik 3QHs – dən 30QHs – dək

30QHs – dən böyük olan tezliklər də vardır ki, bu da milli­metrik dalğa diapazonuna uyğun tezliklərdir.

Elektrik rabitə texnikasında ölçmələr apardıqda rabitə qurğusunun işlədiyi tezlik diapazonuna uyğun cihaz seçilir.

Alçaq tezliklərin ölçülməsi

Alçaq tezliklərin ölçülməsi üçün aşağıdakı ölçmə üsulların­dan istifadə olunur:

• 
  kondensatorun dolub - boşalma üsulu;
  
• 
  müqayisə üsulu;
  
• 
  ossilloqraf üsulu.
  

Üsulun sadə struktur sxemi şəkil 10.1 – də olduğu kimidir:

Ölçülən siqnal RP relesinin sarğısına verilir. Siqnalın yarım dalğasından asılı olaraq lövbər 1 və 2 kontaktları arasında qapanır. Kontaktın 1 vəziyyətində C kondensatoru U mənbəyindən dolur. Kontaktın 2 vəzıyyətində dolmuş C kondensatoru milliampermetrin dövrəsinə boşalır. Ona görə də bu üsul kondensatorun dolub - boşalma üsulu adlanır. C kondensatoru dolduqda onda yığılan yük aşağıdakı düsturla hesablanır:

q = CU ( 10.1 )

( 10.1 ) bərabərliyinin hər iki tərəfi f -ə vurulduqda

qf = C Uf ( 10.2 ) alınacaqdır.

Burada qf = I olduğu nəzərə alındıqda

I = CUf ( 10.3 ) olur.

Tezliyin qiyməti aşağıdakı düsturla hesablanır:

 (10.4 )

( 10.4 ) düsturundan görünür ki, ölçülən tezlik cə­rəyanla düz, gərginliklə tərs mütənasibdir. Bundan istifadə edib, ampermetrin şkalası tezliyin ölçü vahidi ilə dərəcələnir və nəticə birbaşa şkaladan oxunur. Ölçmə diapazonunu dəyişmək üçün C kondensatorunun tutumunu dəyişmək lazımdır.