Kompyuterli loyihalashning informatsion ta’minoti (IT)

Loyihalash jarayonida bu m a’lumotlar tez-tez o ‘zgarib turadi, lekin 
ulaming turi o‘zgarmas bo‘lib, bu tur mos dasturiy modul bilan aniqlanadi. 
Oraliq ma’lumotlarni tashkil qilishda lurli turdagi ma’lumotlami o‘zaro 
muvofiqlashtirish jarayonida tafovutli vaziyatlar vujudga kelishi mumkin;
- me’yoriy ma’lumotnomaviy loyihaviy hujjatnoma (MMLH) o‘z 
ichiga materiallar, sxemalar elementlari, unifikatsiyalashgan uzellar 
konstruksiyalar haqidagi so‘rov ma’lumotlami oladi. Odatda bu 
ma’lumotlar yaxshi strukturlangan va faktografik ma’lumotlar qatoriga 
kiritish mumkin. Davlat va tarmoq standartlari, amal qilinadigan 
materiallar va yo‘riqlar, namunaviy loyihaviy yechimlar, qat’iy 
belgilangan (reglamentlangan) hujjatlar (bo‘sh strukturlangan hujjatli 
ma’lumotlar) ham MMLHga kiradi;
- loyihalashning borishida dialogni tashkil qilish maqsadida 
informatsiyani displey ekranida tasvirlash imkonini beradigan va kadr 
shaklini 
belgilaydigan 
o‘zaro 
bogiangan 
ma’lumotlar majmuini 
ifodalaydigan displeylar ekranlarining mazmuni. Odatda bu ma’lumotlar 
kompyuterli loyihalashning hayotiy sikli davomida o'zgarmaydi; qat’iy 
belgilangan o‘lchamga ega bo‘ladilar va o‘zlarining xarakteristikalari 
bo‘yicha dasturiy modullar va boshlang‘ich ma’lumotlar orasida o‘rin 
egallaydi; berilgan dialog grafi realizatsiyasi jarayonida kompyuterli 
loyihalash dialogli tizimi tomonidan foydalaniladi;
- joriy loyihaviy informatsiya; loyiha holati va bajarilishining 
borishini aks ettiradi. Odatda bu informatsiya bo‘sh strukturalangan, 
loyihalash jarayonida tez-tez o‘zgaradi va matnli hujjatlar shaklida 
ifodalanadi. Kompyuterli loyihalashning informatsion fondini boshqarish 
usullarini tanlashda prinsiplami ta’riflash va informatsion fond, 
ma’lumotlami strukturalash vositalarini aniqlash, ma’lumotlar massivlarini 
boshqarish usullarini tanlab olishning ahamiyati katta.
Kompyuterli 
loyihalash 
informatsion 
fondini 
boshqarishning 
quyidagi usullari farqlanadi:
- fayl tizimidan foydalanish;
- kutubxonalami qurish;
- ma’lumotlar bankidan foydalanish;
- adapterlar infonnatsion dasturlarini yaratish.
F a y l l i
t i z i m l a r d a n
va 
k u t u b x o n a l a m i
q u r i s h d a n
foydalanish hisoblash tizimlarining ITni tashkil qilishda keng tarqalgan, 
chunki ОТ vositalari tomonidan qo‘llab-quwatlanadi. Kompyuterli 
loyihalash ilovalarida bu usullar dasturiy modullami simvolli va obyektli 
kodlarda saqlashda, loyihalash jarayonini qo‘llab-quwatlashning dialogli
19

ssenariylarini, boshlang'ich m a’Iumotlaming yirik massivlarini birlamchi 
kiritishda, matali hujjatlarni saqlashda qo‘llaniladi. Lckin ular so‘rovli 
ma’lumotlarga tez kirishni ta’minlashda, o'zgarib turuvchi ma’lumotlarni 
saqlashda, joriy loyihaviy hujjatlarni boshqarishda, zarur bo‘lgan matnli 
hujjatlarni qidirishda, har xil tilli modullar orasida o‘zaro muloqotni 
tashkil qilishda ishga kam yaraydi.
Uzluksiz ortib borayotgan informatsiya hajmini umumlashtirishning 
maqbul bo‘lgan usullarini qidirib topish bo'yicha olib borilgan ishlar 60- 
yillar boshida «Ma 'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari» (MBBT) deb 
ataluvchi maxsus dasturiy komplekslar yaratilisliiga olib keldi.
MBBTning asosiy xususiyati - nafaqat ma’lumotlar o‘zini, balki ular 
strukturasining bayonini ham kiritish va saqlash uchun protseduralaming 
mavjudligidir. Ularda saqlanayotgan ma’lumotlar bayoni bilan jihozlangan 
va MBBT boshqaruvi ostida bo'lgan fayllar «Ma’lumotlar banki» deb, 
so‘ngra esa «Ma 'lumotlar bazasi» (MB) deb atala boshlandi.
Eng to‘liq variantda MBBT quyidagi tarkibiy qismlarga ega bo'lishi 
kerak:
- foydalanuvchi muhiti - klaviatura yordamida ma’lumotlami 
bevosita boshqarish imkonini beradi;
- interpretator sifatida realizatsiya qilingan, ma’liunotlarga ishlov 
berish amaliy tuzilishini dasturlash uchun algoritm tili; interpretator 
dasturlami tez tuzish va sozlash imkonini beradi;
- kompilyator - tayyor bo‘lgan dasturga mustaqil EXE-fayl shaklida 
tayyor kommersiya mahsuloti ko‘rinishini beradi;
- utilit-dasturlar -  o‘zgarmas, oddiy operatsiyalarni tez dasturlashga 
xizmat qiladi (hisobotlar, 
ekranlar, 
menyu va boshqa ilovalar 
generatorlari).
MBBT 
-
bu 
foydalanuvchi 
qobig‘idir. 
Bunday 
muhit 
foydalanuvchining so'rovlarini tezlik bilan qoniqtirishga yo'nalganligi 
sababli, bu - doim interpretator-tizimdir.
MBBTda dasturlash tilining mavjud bo'lishi muayyan masala va 
hatto muayyan foydalanuvchiga mo‘ljallangan ma’lumotlarga ishlov 
berish murakkab tizimlarini yaratish imkonini beradi. Faqat tilga ega 
bo‘lib foydalanuvchi qobig‘i boim agan MBBTlar ham mavjud. Ular faqat 
dastur tuzuvchilarga mo‘ljallangan; ular kompilyatsiyalovchi turdagi 
tizimlardir. Bunday paketlar faqat sharth ravishda MBBT deb atalishi 
mumkin. Odatda ular kompilyatorlar deb ataladi.
MBBT so'rovlar tili ma’lumotlar bo‘yicha ham dasturga va ham 
terminalga murojaat qilish imkonini beradi (2.1-rasm).
20

Lekin MBBT orqali ma’lumotlami almashtirish uchun, u yoki bu 
ilovalar uchun maxsus yaratilgan fayllardan shunday m a’lumotlami 
almashtirishga nisbatan, ko‘proq vaqt talab qilinadi.
Ma’lumotlami manipulyatsiya qiluvchi tillar yaratilgan; ular 
relyatsion algebraning hamma operatsiyalarini amalga oshirish imkonini 
beradi. Ular orasida eng ko‘p tarqalganlari - SQL (Structured Query 
Language - so'rovlaming strukturlangan tili) va QBE (Quere-By- 
Example - namuna bo'yicha so'rovlar). Ikkala til ham juda yuqori 
darajadagi tilga kiradi; ular yordamida foydalanuvchi ulami olish 
protsedurasini aniqlamay turib olinishi zarur bo‘lgan ma’lumotlami 
ko‘rsatadi.
T e i i n h u i O s u v a b o s h q a E H M t a r
Aavdiy dastm yoki b tv o d f t teimln.iid-m 
chiqiflu laalraHotLuiu o -jlsh uЬ ф |й ] |(Ъ MBBT qvyufogi nu.in.uiu kqw vA
1 S e ro v inr*rp»etnfjtrrui
2 fio 'io v q iliiig u i n u 'l iim i t l u n u i j Ълиш и 
bivouLttna qi(bT.i3. КошшмШлпи ftak ilm n tish . nl.u be'yfcta 
о р е м т lo tn n M BBT bufeitdagl xoOra 
qnnbiYtLnlfou ta h b qdiiwyotgn» 

Download 6,54 Mb.