Guruhlar
Daromadi
( mlrd $)
Operatsion
daromad( mlrd
Elektron natija
(mlrd $)
48
$)
Luftganza guruhi
36,1
1,76
1,49
Birlashgan Kontinental
Xoldinglar
36,0
1,82
0,85
Delta Havo Yo’llari
31,8
2,22
0,59
Air France- KLM guruhi
31,3
0,16
0,81
Fed Ex Express
26,5
1,23
0,80
Amr Corporation
22,2
0,31
-0,41
International Airlines Group
(BA va Iberia)
19,5
0,30
0,13
Yaponiya Havo Yo’llari
Korporatsiyasi
16,0
2,22
-
“Al Nippon Airways” guruhi
16,0
0,80
0,27
Amirliklar guruhi
14,8
1,48
1,46
Manba : Flightglobe tashkiloti tadqiqoti, Airline Business 2011yil, Avgust.
49
Xulosa va takliflar.
Biz yuqorida tanishib chiqqan diplom ishida yirik aviakompaniyalar, ularning
bugungi kundagi vazifalari, ishlash tartibi hamkorlik aloqalari kabilarni o’rganib chi-
qish bilan bir qatorda ularning bizning soha bo’lmish turizmda tutgan o’rni va uni
rivojlantirishdagi hissasi ne chog’lik yuqoriligiga amin bo’ldik.
Dunyo bo’ylab turistik resurslar notekis joylashgan. Biroq inson o’z sayohatini u
uchun yangi bo’lgan ekzotik makonlarga amalga oshirishni istaydi va bunday hol-
larda notekis joylashgan turistik makonlarga qisqa muddatga borib kelish muammosi
yuzaga keladi. Ayni shu holat aviakompaniyalar xizmatidan unumli foydalanishda
asosiy omil hisoblanadi.
Avvalo, aviaturlarning o’sishi xalqaro turizm geografiyasining kengayishi bilan
bog’liqdir. Biroq, turistik obyektlardan uzoqda joylashgan mamlakatlar uchun avia
transportning ahamiyati yanada oshadi.
Turizm sanoatida turistik makonlar dunyoning turli nuqtalarida joylashgan bo’lib,
ularni turmahsulot qilib tayyorlagach, iste’molchiga to’qnashtirish chog’ida avia-
transportga ehtiyoj nihoyatda ortadi. Chunki, juda olis masofalarni ham qisqa qi-
ladigan va tur mahsulotlar xaridini jadallashtiradigan omil aynan ana shu transport
vositasi hisoblanadi. Biroq ushbu transport vositasidan foydalanish ancha qimmat
bo’lishi bilan birgalikda aviakompaniya bunda o’z zarariga ham ishlashi mumkin.
Bunga sabab esa yoqilg’i narxining yuqoriligi bo’lishi mumkin. Shuning uchun ham
aynan shunday kamchiliklarning oldi olinishi hamda potensial turistlarning ijtimoiy
sharoitlariga mos tarzda aviakompaniyalar o’z bozorlarini segmentlarga bo’lib,
ko’pgina tariflar, qulayliklar va imtiyozlar kabi yengilliklarni hamda mavsum va
mavsum osti narxlarni iste’molchilar uchun ishlab chiqishadi.
Aviakompaniya va tur operatorlar aloqalarini yo’lga qo’yish jarayonida
shuningdek, boshqa xizmat turiga bo’lgan ehtiyojni ham yuzaga keltiradi. Bunda esa
boshqa “yordamchi” kompaniyalar ham ishga tushadilar. Misol tariqasida, ayrim
maxsus band qilish tizimi tashkilotlarini , aviakompaniyalar va tur operatorlar
o’rtasidagi oldi - berdi aloqalarida ayrim vositachi kompaniyalar o’rni kabilarni
keltirish mumkin.
Yuqoridagi tashkilot va kompaniyalarning vujudga kelishi esa asosan aviakom-
paniyalar va tur operatorlar uchun ham foydali va optimal bo’lgan tanlovlarni yu-
zaga keltirishga taqaladi. Bunday murakkab jarayonda ham tur operator , ham avia-
kompaniya inqirozga uchramay o’z faoliyatlarini davom ettirishlarining o’zi juda
katta jasoratni talab qiladi.
50
Garchi turizm sanoatida aviakompaniyalar suprastruktura sifatida namoyon
bo’lsada, yirik transmilliy aviakompaniyalar ham turistlarni tashish bo’yicha o’zaro
raqobatlashadilar, Chunki ularning daromadining asosiy qismini aynan turizm bozori
ko’p tashkil qiladi. Aviakompaniyalar esa turizm yo’nalishi oqimining yo’nalishlarini
belgilab berishadi.
Aviakompaniyalarni suprastrukturaga kiritishning albatta o’ziga yarasha sabablari
mavjud. Aviakompaniyalar sayyohlarni faqatgina sayohat maskanlariga etib qo’yishni
o’z zimmasiga olgan, u turistlarga tubdan xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanmaydi.
Biroq, shularga qaramay raqobatchi aviakompaniyalar o’z tarkibiga ko’pgina
mehmonxonalarni va hattoki tur kompaniyalarni tashkil qilishmoqda. Natijada, turizm
bozorida ana shunday yetakchi kompaniyalar o’zlarining ulushlarini kengaytirib
bormoqdalar.
Albatta yuqoridagilarning barchasi xalqaro miqyosda amalga oshmoqda. Biroq
turizm oqimini o’ziga yo’naltirishni istagan davlatlar bunga ijobiy qarab, havo
transportini rivojlantirishga, uning yuqori texnologik uskunalarini o’rganishga, ixti-
soslashgan band qilish tizimlariga integratsiyalashuvni yo’lga qo’yishga intilish-
moqda. Ana shunday davlatlar qatoriga O’zbekistonni ham kiritish mumkin. Chunki
O’zbekistonda turistik mahsulot yaratish potensiali juda yuqori. Biroq ana shunday
tur mahsulotlarni yaratish va ularni xalqaro bozorga chiqarish uchun ilg’or avia-
transport sanoatidan foydalanish maqsadga muvofiq,
Ushbu diplom ishida o’rganilgan ayrim masalalar yuzasidan O’zbekiston sharoitida
qanday ishlarni amalga kiritish mumkinligi to’g’risida ba’zi takliflarni kiritishni
ma’qul topdik. Ular quyidagilar:
Avvalo, aviakompaniyalar vujudga kelishi uchun davlat tomonidan erkin raqobat
muhitini yaratib berish va monopoliyaning oldini olish lozim;
Bu sohada xorijiy investitsiyalar kiritilishi uchun investitsiya muhitlariga keng
yo’l ochib berish;
Samalyot flotlarini yangilash va aeroport inventerlarini amortizatsiyalash;
Ilg’or axborot kompyuter texnologiyalaridan foydalanishni yo’lga qo’yish;
Eng ko’p sayyohlar keladigan maskanlarning ilg’or aviakompaniyalari bilan
yaxshi aloqalarni o’rnatish va kelgusida sayyohlar hajmini oshirish;
Elektron band qilish tizimlariga qo’shilish yoki ularni tashkil qilish;
Sayyohlar uchun bir- birini taqozo qiluvchi xizmatlar zanjirini birlashtirgan holda
onlayn sayohatni boshqarish tizimini joriy qilish. Masalan, tashrif buyuruvchi
sayyohlar aviakompaniyadan chipta xarid qilishni onlayn tarzda amalga oshirishi-
dan tortib, mehmonxona xizmatidan, restoran, bar, kafe, do’kon, kinoteatr, sayo-
hat maskanlari, tel aloqa o’rnatish shaxobchalari, banklar va h.k.larni onlayn tarz-
51
da boshqarishni amalga oshirishlariga yo’l ochib berish maqsadga muvofiqdir.
Bunda sayyohlar sayohatlarini o’zlari boshqarish imkoniyatiga ega bo’lishadi va
sayohatdan mamnun bo’lishadi;
Malakali kadrlarni yetishtirib chiqarish orqali va ushbu sohaga doir maxsus
o’quv kurslarini va amaliyotini tashkil qilish orqali mazkur sanoatning rivojiga
yo’l ochib berish;
Tur operatorlar va aviakompaniyalar o’rtasidagi aloqalarni optimallash dastur-
larini ishlab chiqish kabilar shular jumlasidandir.
Yuqoridagi takliflarni amalga oshirish uchun juda ko’plab imkoniyatlarni o’rganib
chiqishga va ularning potensiallarini o’rganib chiqishga to’g’ri keladi.
Mazkur diplom ishi juda keng qamrovli bo’lishi bilan birga ko’plab omillarni,
raqobatchi kompaniyalarni, bozorlar holatini, turizm o’choqlarini aniqlashni taqozo
qiladi. Mazkur diplom ishida keltirilgan ma’lumotlar ehtimol kam bo’lishi mumkin.
Chunki dunyo miqyosida hali qanchadan- qancha o’rganilmay qolgan sohalar
mavjud. Shularga qaramay, hozirgi zamonning sivilizatsiyasi turizm sohasini
rivojlantirish yo’l- yo’riqlarini topishga ko’maklashmoqda. Shuni ta’kidlab o’tish
joizki, bu mavzu yuzasidan yanada chuqurroq izlanishlar olib borilishi mumkin. Har
bir kompaniyalarning faoliyati bilan chuqurroq tanishish imkoniyati, ularning turizm
bozorida tutgan o’rinlari, har birining turizm sanoatidagi ta’siri, iste’molchilar talabi-
ni qondirishdagi ustuvor ta’riflari hamda iste’molchilarning fikr- mulohazalari ka-
bilarni o’rganish imkoniyati mavjud. Umid qilamizki, bu albatta kelajakda ham bir
muhim vazifa sifatida bizning oldimizda turadi.
| 