- MA’RUZA ZARYADLI ZARRACHALARNING MODDALAR BILAN O’ZARO

Download 1,5 Mb. Pdf ko'rish
bet	13/15
Sana	19.08.2024
Hajmi	1,5 Mb.
	#269641

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Bog'liq
11zon page-no-added (19)

14- MA’RUZA
ZARYADLI ZARRACHALARNING MODDALAR BILAN O’ZARO
TA’SIRI. IONIZATSIYA ENERGIYA YO’QOTISH.
Og’ir zaryadli zarralarning muhit bilan ta’sirlashuvi. Vavilov-Cherenkov
nurlanishi.
Yuqori energiyali har xil nurlanishlar manbayi yadro yemirilishlari,
reaksiyalari, zaryadli zarralar tezlatgichlari hamda kosmik nurlar hisoblanadi.
Bu nurlanishlar zaryadli yoki zaryadsiz, energiyalarining katta-kichik
bo'Iishiga qarab muhit atomlari bilan turlicha ta’sirlashadi. Shuning uchun
yadro nurlanishlarining moddalar bilan ta’sirlashuvini o‘rganish,
ta’sirlashuvdagi muhitning xususiyatlarini (massasi, zaryadi, zichligi...) va
nurlanishlar xususiyatlarini (zaryadi, energiyasi, intensivligi) aniqlash
imkoniyatini beradi. Ta’sirlashuvga kocra, muhit ichki tuzilishi,
mustahkamligi, tarkibi, biologik xususiyatlarining o‘zgarishi, bundan tashqari,
nurlanishlardan himoyalanish va nurlanishlarni qayd qilish imkonini beradi.
Yadroviy nurlanishlarning moddalar bilan ta’sirlashuv qonunlarini o‘rganish
yadro ﬁzikasining amaliy maqsadlarda qocllanish asosini yaratadi. Yadro
nurlanish zarralari muhit atomlari bilan kuchsiz, elektromagnit va kuchli
yadroviy o'zaro ta’sir kuchlari vositasida ta’sirlashadi. Zaryadli og‘ir zarralar
va gamma fotonlar m uhitdan o4ishda ta’sirlashuvni asosan elektromagnit
ta’sirlashuv bilan amalga oshiradi, kuchli yadroviy ta’sirlashuvda
qatnashmaydi, chunki yadro kuchlari qisqa masofada ta’sirlashadi, bundan
tashqari, yadroda elektronlar Z qadar ko‘pdir. Yadro nurlanishlar energiyasi
(0,01 — 0,1 MeV dan TeV gacha) atomlarda elektronlar ionizatsiya
energiyasidan ( J = 13,5Z eV) juda katta boMgani uchun elektronning atom
qobig'ida bog‘lanish energiyasini e’tiborga olmasdan elektronni erkin deb
qarash mumkin. Zarralar muhit bilan turlicha ta’sirlashadi. Zarralarning
muhit bilan ta’sirlashuv mexanizmini zaryadli yengil (elektron, pozitron),
133

ogcir (elektron, pozitrondan boshqa) zarralar va gamma kvantlarga ajratish
mumkin. Zaryadli zarralar muhitdan o‘tishda atom elektronlari va yadro
elektromagnit maydon bilan o‘zaro ta’sirlashuvida energiyasini atomni
uyg‘otish yoki ionizatsiyalashga sarﬂaydi, yengil zaryadli zarralar esa bu 203
maydonda torm ozlanishi natijasida o‘z energiyasining bir qism ini nurlashga
yo'qotishi mumkin. Bu nurlanishga tormozli nurlanish yoki radiatsion
nurlanish deb ataladi. Bu nurlanishda uzluksiz spektrli gamma nurlar hosil
boladi. Zaryadli zarralar energiyasi juda katta bolganda shaﬀof muhitdan
o‘tishda VavilovCHerenkov nurlanishiga energiyasini yo‘qotishligi mumkin.
Gamma nurlar o‘z energiyalarini asosan fotoeﬀekt, kompton eﬀekt, elektron-
pozitron juftini hosil qilish jarayonlariga sarﬂaydi. Agar gamma foton
energiyasi juda katta Ey > 10 MeV bolganda fotoyadro reaksiyalarini hosil
qilishligi mumkin. Neytronlarning moddalar bilan ta’sirlashuvi muhit atom
yadrolari bilan kuchli o‘zaro ta’sirlashuv tufayli rocy beradi.

Download 1,5 Mb.

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Download 1,5 Mb.

Pdf ko'rish