8.5. G i p o f i z
Gipofiz – bosh miya qutisining asosiy suyagining turk egari chuqurligida, miyaning tubida joylashgan oval shaklidagi uncha katta bo’lmagan hosiladir. Yangi tug’ilgan bolada gipofizning massasi 0,1-0,15 g ni 10 yoshga kelib esa, u 0,3 g ga yetadi. Jinsiy yetilish davriga kelib gipofizning massasi jiddiy ravishda (0,7g) ortadi, homiladorlik paytida esa gipofizning massasi 1 g.gacha kattalashadi.
Gipofiz miyaning gipotalamus qismi bilan tutashgan va uning oldingi, oraliq hamda keyingi qismlari farqlanadi.
Halqaro anatomik nomenklatura bo’yicha, gipofizning oldingi va oraliq qismlari – adenogipofiz, keyingi qismi esa – neyrogipofiz deb ataladi.
Hozirda adenogipofizdan: o’sish gormoni yoki somatotropin; tireotropin; adrenokortikotrop (AKTG); foltiropin; lyutropin va prolaktin yoki laktrotropin gormonlari ajratilgan.
Samototropin yoki o’sish gormoni suyaklarni uzunlikga o’sishini ta’minlaydi, moddalar almashinuvi jarayonini tezlashtiradi, ya’ni o’sishni tezlashishiga va tana massasini ortishiga olib keladi. Bu gormonni yetishmasligi bolalarning bo’yini kalta bo’lib qolishi (130 sm.dan past), jinsiy rivojlanishining to’xtashi kuzatiladi, lekin tananing proporsiyasi saqlanib qoladi. Gipofizar karliklarning (kaltalarniki) ruhiy-aqliy rivojlanishi odatda buzilmaydi. Gipofizar karliklar orasida buyuk odamlar ham uchraydi.
O’sish gormonining bolalik yoshlarida me’yoridan ortiq bo’lishi gigantizmga –bo’yning o’sib ketishiga olib keladi. Tibbiy adabiyotlarda bo’yi 2 m 83 sm va hatto undan ham baland bo’lgan (3 m 20 sm) gigantlar haqidagi ma’lumotlar ko’p. Gigantlarning odatda qo’l-oyoqlari uzun bo’lishi, jinsiy funksiyalarni yetishmasligi va jismoniy jihatdan bardoshi past bo’lishi bilan xarakterlanadi.
Ayrim vaqtlarda o’sish gormonini me’yoridan ortiq qonga ajratilishi jinsiy yetilishdan keyin boshlanadi, ya’ni qaysiki epifizor tog’aylar suyaklanganidan keyin naysimon suyaklarni uzunasiga o’sishi mumkin bo’lmay qoladi. Bu paytda akraligamiya rivojlanadi; bug’unlar va kaftlar, bosh suyagining yuz qismi (ular keyinroq suyaklanadi) kattalashadi, burun juda tez o’sadi, lablar, iyak, til, quloq va tovush bog’lari yo’g’onlashadi, natijada tovush dag’allashib qoladi: yurak, jigar, oshqozon-ichaklar tarkti hajm jihatidan kattalashadi.
Adrenokortikotrop gormoni (AKTG) buyrakusti bezi po’stloq qismi faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Qon tarkibida AKTGning ko’payib ketishi buyrakusti bezi po’stloq qismini giperfunksiyasini chaqiradi, bu esa moddalar almashinuvini buzilishiga va qon tarkibidagi qand miqdorini ortishiga olib keladi.
Yuz va gavdaning yog’ bosishi, yuz va gavdaning miqdoridan ortiq jun bosishi bilan xarakterlanuvchi Isenko-Kushinga kasalligi rivojlanadi; bu paytda ayollarda soqol va mo’ylovlar o’sadi: arterial bosim ortadi: suyak to’qimalari g’ovaklanadi, bu esa ayrim hollarda suyaklarning o’z-o’zidan sinishini chaqiradi.
Qalqonsimon bezning mo’tadil funksiyasi uchun zarur bo’lgan tireotropin gormoni ham adenogipofizda ishlab chiqiladi.
Gipofizning oldingi qismining bir necha garmonlari jinsiy bezlar faoliyatiga ham ta’sir ko’rsatadi va bular gonadotrop gormonlar deb yuritiladi. Ulardan biri follitiropin – tuxumdonlarda follikulalarni o’sishini va yetilishini stimullaydi, spermatogenezni faollashtiradi. Lyutropin – gormoni ta’sirida ayollarda ovulyatsiya yuz beradi va sariq tana hosil bo’ladi: erkaklarda esa u testosteronni ishlab chiqilishini stimullaydi. Prolaktin esa sut bezlaridan sut hosil bo’lishini yaxshilaydi, u yetishmaganida esa sut mahsuldorligi pasayib ketadi.
Gipofizning oraliq qismidan ishlab chiqiladigan gormonlardan teri qoplamini rangini boshqaruvchi melanotropin yoki melanotrop gormoni yaxshi o’rganilgan. Bu gormon pigment donachalarini saqlovchi teri hujayralariga ta’sir etadi. Bu gormon ta’sirida pigment donachalari hujayraning barcha o’simtalari bo’ylab tarqaladi, ana shu tufayli teri qorayadi. Ushbu gormon yetishmaganida pigmentning bo’yalgan donachalari hujayraning o’rtasiga yig’iladi va teri oqara boshlaydi.
Homiladorlik paytida qon tarkibida melanofor gormonining miqdori ortadi, bu esa terining ayrim qismlarini kuchli pigmentlanishini chaqiradi (bo’g’ozlik dog’lari).
Ko’pchilik holatlarda ayniqsa tug’ish paytida, kuchsiz –zaif tug’ish faoliyatida bachadon muskullarini qisqarishini kuchaytirish uchun yo’ldoshni tushirish va bachadondan qon ketishini to’xtashi uchun gipofizning keyingi qismi (neyrogipofiz) gormonlaridan foydalaniladi. Bunday paytlarda oksitotsin gormonidan foydalaniladi. Bu birgina bachadonning silliq muskullarining qisqarishini chaqirmay, balki sut bezlarining qisqaruvchi hujayralarining faoliyatini ham stimullaydi.
Antidiiuretik (ADG) gormon deb ataluvchi gipofizning keyingi bo’lagining hosilasi ancha murakkab ta’sir ko’rstaish xususiyatiga ega, u buyrak kanalchalarida birlamchi siydik tarkibidagi suvni qayta so’rilishini ta’minlaydi, natijada siydikni miqdori kamayadi, bundan tashqari qonning tuz tarkibiga ham ta’sir ko’rsatadi. ADGning miqdori qon tarkibida kamayganida qandsiz siydik ajralishi – qandsiz diabet yuzaga keladi, bu paytda bir kecha kunduzda 10 dan 20 l.gacha siydik ajraladi. Buyrak-usti po’stloq qavati gormonlari bilan birgalikda ADG organizmdagi suv-tuz almashinuvini boshqaradi.
Nisbatan yaqinginada oksitotsin va ADG gipofizni keyingi qismidan hosil bo’lmasligini ko’rsatish imkoniga ega bo’lindi. Ular aynan ana shu yerda jamlanadi va yetilishi mumkin. Bu gormonlar gipotalamusning oldingi qismidagi neyrosekretor hujayralarida hosil bo’ladi va u yerdan nerv tolalari orqali gipofizning keyingi qismiga transportirovka qilinadi. Ana shu sababli ham oksitotsin va ADG larni nitrogormonlar deb yuritiladi.
8.6. Buyrak usti bezlari.
Buyrak usti bezlari – juft organlar bo’lib, ular buyraklarni ustida unchalik katta bo’lmagan tanachalar shaklidagi hosilalardir. Ularning har birining massasi 8-10 g.dan keladi. Har bir buyrak usti bezi ikki qatlamdan iborat bo’lib kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladi: tashqi–po’stloq va ichki-mag’iz qavatlardan iboratdir.
Buyrak usti bezining po’stloq qavatidan steriodlar guruhiga kiruvchi 40 dan ortiq moddalar ajratib olingan, bular – kortikosteriodlardir (yoki kortikoidlar). Buyrak usti bezining po’stloq qavatidan asosan uchta guruhga mansub gormonlar ishlab chiqiladi: 1) glyukokortikoidlar – moddalar almashinuviga, ayniqsa uglevodlar almashinuviga ta’sir qiluvchi gormonlar. Bu guruhga gidrokortizon, kortizon va kortikosteron gormonlari kiradi Ko’pgina adabiyotlarda glyukokortikoidlar, immun tanachalarni hosil bo’lishini to’xtatishi xususiyatiga ega ekanligi qayd qilingan, ana shu xususiyati sababli ham, ulardan organ va to’qimalarni transplantatsiya qilishda foydalanish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Glyukokortikoidlar yallig’lanishga qarshi ta’sir ko’rsatish xususiyatiga ega bo’lib ayrim moddalarga yuqori sezuvchanligini pasaytiradi: 2) mineralokortikoidlar. Ular asosan minerallar va suv almashinuvini boshqaradi. Bu guruh gormonlariga aldosteron kiradi; 3) androgenlar va esterogenlar: - erkaklik va ayollik jinsiy gormonlarini analoglari hisoblanadi. Bu gormonlar jinsiy gormonlarga nisbatan uncha faol bo’lmagan bo’lib, juda kam miqdorda ishlab chiqiladi.
Buyrak usti bezlarining gormonal funksiyasi gipofizning faoliyati bilan chambarchas bog’liq. Gipofizning adrenokortikotrop gormoni glyukokortikoidlarni sintezlanishini stimullaydi va kam darajada –androgenlarga ham ta’sir ko’rsatadi.
Buyrak usti bezining mag’iz qatlami ta’sir qilish xususiyatiga ko’ra simpatik asab tizimiga o’xshash ta’sir ko’rsatuvchi gormonlar ishlab chiqaradi. Mag’iz qatlamining hujayrali xromli tuzlar bilan sariq rangga bo’yalish xususiyati bilan buyrak usti bezining boshqa hujayralaridan farq qiladi. Bunday xromofinli hujayralar adrenalin va uning hosilalarini ishlab chiqaradi.
Adrenalin – eng tez ta’sir qiluvchi gormonlardan biri hisoblanadi. U qon aylanishini tezlashtiradi, yurakning qisqarishini kuchaytiradi va tezlashtiradi, o’pka orqali nafas olishni yaxshilaydi, bronxlarni kengaytiradi, muskullarni qisqarishini oshiradi, jigarda glikogenni parchalanishini oshirib, qondagi qand miqdorini ko’paytiradi va muskullarni tez charchab qolishini oldini oladi. Adrenalinning bu barcha ta’sirlari bitta umumiy natijaga- organizmning barcha kuchini og’ir mehnatni bajarishga safarbar qilishdan iborat bo’ladi.
Buyrakusti bezining xromafinli hujayralari bilan simpatik asab tizimining uzviy bog’liqligi adrenalinning barcha holatlarda juda tez ajralishini, bu qaysiki odam hayotida undan juda tez yuqori kuchlanishga ega bo’lgan kuch talab qilinganida yuzaga keluvchi holatdir.
8.7. Me’daosti bezi
Me’daosti bezi, me’daning orqasida, o’n ikki barmoqli ichak bilan bir qatorda joylashgan. Bu bez aralash funksiyaga ega bezlardan hisoblanadi. Endokrin funksiyalarni me’daosti bezining orolchalar shaklidagi hujayralari bajaradi. Ana shu sababli ham gormon insulin deb atalgan (lot insula - orolcha degan ma’noni anglatadi).
Insulin asosan adrenalin gormoniga qarama-qarshi uglevodlar almashinuviga ta’sir ko’rsatadi. Agarda adrenalin jigarda mavjud bo’lgan uglevodlarni tezgina harajat bo’lishiga imkon yaratsa, insulin aksincha uglevodlar zahirasini saqlab qolishga va yanada to’ldirishga imkon yaratadi.
Insulin ishlab chiqarilishini kamayishiga olib keluvchi ma’daosti bezi kasallanganida organizmga tushayotgan uglevodlarning katta qismi unda ushlab qolinmaydi va siydik bilan chiqarib yuboriladi. Bu esa qandli diabet kasalligiga olib keladi.
Diabetning xarakterli belgilaridan bo’lib – doimiy ravishda och qolish, chidab bo’lmaydigan chanqoqlik, katta miqdorda siydik ajralishi va tinimsiz oriqlab ketish hisoblanadi.
Bolalarda qandli diabet kasalligi 6 dan 12 yoshgacha bo’lgan davrda, ayniqsa o’tkir infeksion kasalliklardan keyin (qizamiq, suv chechak, tepki) aniq bo’ladi. Kasallikni rivojlanishi ovqatlarni ko’p, ayniqsa uglevodlarga boy bo’lgan ovqatlarni ko’plab yeyishga sababchi bo’ladi.
Insulin o’zining kimyoviy tabiatiga ko’ra oqsilli modda hisoblanadi, qaysiki kristallar shaklida ajratib olishga erishildi. Uning ta’siri ostida qand molekulalaridan glikogenning sintezlanishi va glikogen zahiralarini jigar hujayralarida o’tirishini ta’min etadi. Shu bilan birga insulin to’qimalarda oksidlanishini ta’minlaydi va shu yo’l bilan uning to’lig’icha o’zlashtirilishini ta’minlaydi.
Adrenalinli va insulinli ta’sirlarni o’zaro aloqasi tufayli qonda qandning organizmni mutadil holati uchun zarur bo’lgan ma’lum darajadagi miqdori saqlab turiladi.
8.8. Ayrisimon (bo’qoq) bez.
Ayrisimon bezni yana timus ham deb yuritadilar. Bu juft organlar bo’lib tush suyagining orqasida joylashadi. Hozirgacha timusni endokrin bezlar qatoriga kiritish munozarali bo’lib qolmoqda, chunki bezning gormoni toza shaklda ajratib olinmagan. Ko’pchilik tadqiqotchilar ayrisimon bezni endokrin bezlar qatoriga kiritishmoqda. Bu bez o’zining eng yuqori darajadagi rivojlanishiga 11-13 yoshda yetadi va bu paytda uning massasi 35-40 g ga yetadi, shundan keyin uning teskari rivojlanishi kuzatiladi. Voyaga yetgan odamlarda esa, endokrin funksiyasiga ega bo’lgan ayrim qismlarigina yog’ to’qimalari orasida saqlanib qoladi.
Taxmin qilishlaricha, ayrisimon bezning gormoni limfositlarni yetilishida ishtirok etadi. Ayrisimon bezi olib tashlangan hayvonlarning qonidagi limfositlarni miqdori 60-70 % gacha kamayadi, limfa tugunlarini va taloqni o’lchami 2 martaga kichrayadi.
Tug’ilganidan keyingi birinchi kundanoq ayrisimon bezni olib tashlanishi, organizmni immun xususiyatlarini keskin zaiflashishini chaqiradi, antitanalar hosil bo’lmaydi.
Ayrisimon bezi tug’ma holda rivojlanmagan bolalarda keskin limfositlar yetishmasligi rivojlanadi, qonda antitanalar hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan gamma-globulin bo’lmaydi. Bunday bolalar odatda 2-5 oylik yoshida halok bo’ladilar.Ta’kidlashlaricha, ayrisimon bez bilan jinsiy bezlar orasida ma’lum darajadagi o’zaro bog’liqlik mavjud: ayrisimon bez jinsiy bezlar faolligini tormozlaydi, jinsiy gormonlar esa ayrisimon bezni massasini sekin-asta kichiklashishini, uning funksiyasini keskin pasayishini chaqiradi.
| 