Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Qonning osmotik bosimining doimiyligi, organizmdagi hujayralarning hayot faoliyati uchun juda muhim ahamiyatga ega. Ko’plab hujayralarning shu jumladan qon hujayralarining membranalari tanlab o’tkazish xususiyatiga ega. Shu sababli qon hujayralarini turli tuz konsentratsiyalariga ega bo’lgan eritmalarga, ya’ni turli osmotik bosimga ega bo’lgan eritmalarga solinganida qon hujayralarida jiddiy o’zgarishlar yuz beradi.

Ma’lumki, erituvchi doimo osmotik bosim yuqori tomondan past tomonga qarab harakat qilganligi sababli qon tarkibidagi eritrositlarni osmotik bosimi plazmadagi bosimdan past bo’lgan eritmaga solinganida (gipotonik eritma) osmos qonuniga asosan suv jadal ravishda eritrositlar ichiga kiradi, eritrositlar shishadi va ularning po’sti yorilib, uning ichidagi komponentlar suvga chiqadi, gemoliz yuz beradi. Eritrositlari gemolizga uchragan qon tiniq yoki laklangandek bo’lib qoladi. Odamlarning eritrositlari osh tuzining 0,44-0,48 % li eritmasiga solinganida gemolizlanishini boshlaydi. Gipotonik eritmalarga solingan eritrositlarni parchalanmaslik xususiyatga eritrositlarning osmotik chidamliligi yoki rezistentlik deyiladi. Eritrositlarning bu xususiyati yangi tug’ilgan va emadigan bolalarda voyaga yetgan odamlarnikiga nisbatan yuqori bo’ladi. Qon plazmasining osmotik bosimi osh tuzining 0,9 % li eritmasi konsentratsiyasiga tengdir. Emadigan bolalarning eritrositlarining maksimal chidamliligi 0,3 dan 0,4 % li osh tuzi chegarasida bo’lsa, minimal chidamlilik osh tuzining 0,48 dan 0,52 % chegarasida bo’ladi.

O’zining sifatiy tarkibiga va tuzlar konsentratsiyasiga ko’ra plazma tarkibiga teng bo’lgan eritmalar fiziologik eritmalar deb yuritiladi. Ular izotonikdir. Bunday suyuqliklar qon yo’qotilganida ulardan qon o’rnini bosuvchi sifatida foydalaniladi.

Qonga turli miqdordagi suv va mineral tuzlar tushishi mumkin, lekin shunga qaramasdan buyraklar faoliyati tufayli qonning osmotik bosimi doimiy ravishda bir darajada turishi ta’minlanadi.

Bu jarayonda buyraklar, ter bezlari ham ishtirok etib, ular orqali organizmdan suv, tuzlar va moddalar almashinuvining boshqa mahsulotlari chiqariladi.

Qon reaksiyasining doimiyligi unda mavjud bo’lgan buferli moddalar (gemoglobin, ko’mir kislotasining achchiq tuzi, fosfor kislotasining tuzi va qon oqsillari) tomonidan ta’minlanadi, hamda o’pka faoliyati orqali organizmdan karbonat angidrid gazi chiqarib yuboriladi; buyraklar va ter bezlari orqali kislotali va ishqorli reaksiyalarga ega bo’lgan ortiqcha moddalar chiqarib yuboriladi.

Plazma oqsillari qon va to’qimalararo suyuqliklar orasidagi suv almashinuviga ta’sir qiladi, organizmdagi suv-tuz muvozanatini ta’min etadi. Bu rolni albumin oqsillari bajaradi. Oqsillar himoyaviy immun tanalarni hosil bo’lishida ishtirok etadi, organizmga kiruvchi zaharli moddalarni yopishtiradi va zararsizlantiradi. Barcha antitana –oqsillar globulinlar guruhiga kiradi. Bular asosan gamma-globulinlardir. Shu sababli hozirda gamma-globulinlar organizmni himoya kuchini mustahkamlovchi, davolovchi preparat sifatida keng qo’llanilmoqda.

Plazmaning fibrinogen oqsili –qon ivishining asosiy omilidir. Uni plazmadan juda yengil cho’kma shaklida ajratib olish mumkin. Fibronogeni ajratib olingan plazma-zardob deb ataladi. Zardob plazmadan ivimasligi bilan farq qiladi.

Qonning ivishi. Qon jarohatlanmagan tomirlar bo’ylab harakat qilar ekan, u suyuqligicha qoladi. Lekin, tomir jarohatlanishi bilan jarohat yuzasida qon laxtasi hosil bo’ladi. Qon laxtasi (tromb) tiqin singari jarohatni qoplaydi, qon oqimi to’xtaydi va yara sekin-asta tuzaladi. Agar qon ivimaganida, kichkina tirnalishdan ham odam qon yo’qotib o’lishi mumkin edi.

Qon tomiridan chiqqan odam qoni 3-4 daqiqada iviydi.Qonning ivishi organizmning muhim himoya reaksiyasi bo’lib hisoblanadi, u qon yo’qotilishini oldini oladi va shu yo’l bilan aylanib yuruvchi qon miqdorining doimiyligi ta’minlanadi.

Qon ivishining asosida qon plazmasidagi erigan holdagi fibrinogen oqsilining fizik-ximik xususiyatlarining o’zgarishi yotadi. Qon ivish jarayonida fibrinogen oqsili erimaydigan fibringa aylanadi va u mayda nozik ipchalar shaklida ko’rinadi. Fibrin ipchalari juda mayda turchalar hosil qiladi va unda qonning shaklli elementlari ushlab qolinadi. Qon laxtasi yoki tromb hosil bo’ladi. Sekin-asta qon lahtasining zichlashishi yuz beradi, zichlanish natijasida jarohatning chetlarini tortadi va shu yo’l bilan jarohatni bitishini ta’minlaydi. Qon laxtasining zichlashishi paytida undan sarg’ich tiniq suyuqlik –zardob ajraladi.

Qon laxtasining zichlashishida trombositlar muhim rolni o’ynaydi, ya’ni qon laxtasining siqilishini ta’minlovchi moddalarni saqlaydi. Bu jarayon sutning ivish jarayonini eslatadi, qaysiki ivituvchi oqsil bo’lib, kaziyen hisoblanadi, ma’lumki pishloq hosil bo’layotgan paytda ham zardob ajralib chiqadi. Jarohatni bitish jarayonida fibrin laxtasi eriydi va surilib ketadi.

Yuryev (xozirgi Tartu) universitetining professori A.A.Shmidt 1861 yilda qonning ivish jarayoni fermentativ jarayon ekanligini aniqladi. Qon plazmasida erigan holdagi fibrinogenni erimaydigan fibrin oqsil holatiga o’tishi trombin fermenti ta’siri ostida amalga oshadi. Qonda doimiy holda jigarda ishlab chiqiladigan nofaol holdagi trombin- protrombin saqlanadi. Protrombin tromboplastin va kalsiy tuzlari ishtirokida faol trombinga aylanadi, qon plazmasida kalsiy tuzlari mavjud, trombopalstin esa aylanib yuruvchi qonda yo’q. u trombositlarning yoki tananing boshqa hujayralarining parchalanishidan hosil bo’ladi. Tromboplastinning hosil bo’lishi ham murakkab jarayondir. Tromoplastinning hosil bo’lishida trombositlardan tashqari yana qonning ayrim oqsillari ham ishtirok etadi. Ayrim oqsillarni qon tarkibida bo’lmasligi qonning ivish jarayoniga keskin ta’sir etadi. Agarda qon plazmasida globulinlardan biri (yirik molekulali oqsillardan) bo’lmaganida gemofiliya kasalligi yuz beradi.

Gemofiliya bilan kasallangan odamlarda qonning ivishi keskin pasaygan bo’ladi. Hattoki, kichkinagina jarohat ham ularda xavfli qon ketishini chaqirishi mumkin.

Oxirgi 30 yilda fan, qonning ivishi haqidagi juda ko’plab yangi ma’lumotlar bilan boyidi. Qonning ivishida ishtirok etuvchi ko’plab omillar mavjudligi aniqlandi.

Qon ivish jarayoni asab tizimi va ichki sekretsiya bezlari gormonlari bilan boshqariladi. U ham barcha fermentativ jarayonlar singari tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin. Agarda qon ketishida qonning ivish xususiyati qanday katta ahamiyatga ega bo’lsa, qon tomirlari bo’ylab aylanishida uning doimiy ravishda suyuq holda qolishi xuddi shunday ahamiyatga egadir. Tomirlar ichida qonning ivib qolishiga va u yerda tromblar hosil bo’lishiga olib keluvchi patologik holat qon ketishi singari kasallar uchun xavflidir.

Yurakning vena tomirlarining trombozi (miokard infarkt), miya tomirlari trombozi, o’pka arteriyasi trombozi va h.z. kasalliklarning mavjudligi hammaga ma’lum.

Organizmda qonning ivishiga qarshilik ko’rsatuvchi moddalar hosil bo’ladi. Xuddi shunday xususiyatga o’pka va jigar hujayralarida ishlab chiqiladigan geparin egadir. Qon zardobida hosil bo’ladigan fibrinni erituvchi ferment – fibrinolizin oqsili topilgan.

Shunday qilib, qonda bir vaqtning o’zida ikkita: qonni ivituvchi va uni ivishdan saqlovchi tizimlar mavjuddir. Ma’lum darajadagi ushbu tizimlarning muvozanati tufayli tomirlar ichida qon ivimaydi. Jarohatlanganda va ayrim kasalliklar paytida bu muvozanat buziladi va qonni ivishiga olib keladi. Qon ivishini limon va otquloq kislotalarining tuzlari ivish uchun zarur bo’lgan kalsiy tuzlarini cho’ktiradi va bu jarayonni tormozlaydi.

Tibbiyot zulugining bo’yin bezlaridan juda kuchli ivishga qarshilik ko’rsatuvchi modda giriudin ishlab chiqiladi. Bular anntikoagulyantlar ham deb yuritiladi va ulardan tibbiyotda keng qo’llanilmoqda.

Tug’ilgandan keyingi dastlabki kunlari bolalarning qonini ivishi ancha sekin kechadi, ayniqsa buni bola hayotining 2-kunida ko’rish mumkin. 3 kundan 7 kunlikgacha bo’lgan hayoti davomida qonning ivishi tezlashadi va voyaga yetgan odamlarniki normasiga yetadi.

Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarda qon ivishining muddati shaxsiy o’zgarishga ega. O’rtacha qon ivishi 1-2 daqiqadan keyin boshlanadi, u odatda 3-4 daqiqadan keyin tamom bo’ladi.

Odamlar va hayvonlarning yosh eritrositlarida yadrolar bo’ladi. Eritrositlarning yetilish davrida ularning yadrosi yo’qoladi.

Odamlarning barcha eritrositlarining umumiy yuzasi 3000 m² ni tashkil etadi bu esa uning tanasining yuzasidan 1500 marta kattadir.

Odamlar qonidagi barcha eritrositlarning umumiy miqdori juda katta, U planetamizdagi aholining umumiy sonidan 10 ming marta ko’pdir. Agar odamlar eritrositlarini bir qator qilib qo’ysak uzunligi 150000 km bo’lgan zanjir hosil bo’ladi: agar eritrositlarni bir-birini ustiga qo’ysak, unda yer shari ekvatoridan uzun bo’lgan pillapoya (zina) hosil bo’ladi (50000-60000 km).

Odamlarning 1 mm³ qonida 4 dan 5 mln gacha eritrositlar saqlanadi (ayollarda 4-4,5 mln, erkaklarda esa -4,5-5,0 mln),eritrositlarning miqdori qat’iy ravishda doimiy emas. Uning miqdori odamlar yuqori balandlikka chiqqanda va jismoniy ish bajarganda kislorod yetishmasligi tufayli keskin ortishi mumkin.

Yuqori tog’ sharoitida yashovchi odamlarda, dengiz bo’yida yashovchi odamlarga nisbatan eritrositlar miqdori 30 % ga ortiq bo’ladi. Tekislik rayonlardan yuqori tog’ sharoitiga o’tgan paytlarda eritrositlar miqdori ortadi. Organizmning kislorodga bo’lgan talabi pasayganida qon tarkibidagi eritrositlar miqdori ham kamayadi. Yosh o’zgarishi bilan 1mm³ qon tarkibidagi eritrositlar miqdori ham o’zgara boradi.

5-jadval

Yoshga qarab eritrositlar miqdorini o’zgarishi(Xripkova bo’yicha)

	1 mm3 qon tarkibidagi eritrositlar soni, mln.
	O’rtacha	O’zgarishi
Tug’ilganda	5,25	4,5-6,0
1 kunlikda	6,0	5,0-7,5
1-oylikda	4,7	3,5—5,6
6-oylikda	4,1	3,5-5,0
2-4 yoshda	4,6	4,0-5,2
10-15 yoshda	4,8	4,2-5,3
Voyaga yetganda	5,0	4,0-5,5

Yangi tug’ilgan bolalarni 1mm³ qonida eritrositlarning miqdori 7,2 mln tashkil etadi, bu esa homiladorlikni oxirida va tug’ish paytida homilaning kislorod bilan yetarlicha ta’minlanmasligi sabab bo’ladi. Tug’ilganidan keyin gaz almashinish jarayoni yaxshilanadi, eritrositlarni ma’lum qismi parchalanadi va ularning ichida bo’lgan gemoglobin bilirubin pigmentiga aylanadi. Katta miqdorda bilirubining hosil bo’lishi yangi tug’ilgan bolaning sariq kasali bilan kasallanishiga sabab bo’lishi mumkin, bu paytda teri va shilliq pardalar sariq rangga kiradi.

Yangi tug’ilgan bolalarning qonida katta miqdorda yetilmagan eritrositlar ham bo’ladi (1 mm³ qon tarkibida 600 tagacha). Qon tarkibida yetilmagan eritrositlarning mavjudligi tug’ilgandan keyin qon hosil bo’lish jarayonini jadal kechishini ko’rsatadi. Yangi tug’ilgan bolalarning qonidagi eritrositlarning o’lchami bir xil emas, ularning diametri 8,25 mkm.dan 10,25 mkm.gacha o’zgaradi. Bir oylik hayotidan keyin bola qonida alohida alohida yadroli eritrositlar qoladi.

Eritrositlarning o’rtacha yashash muddati 100-120 kun va qarigan eritrositlar asosan taloqda va qisman jigarda parchalanadi.

To’qimalar kapillyarlarida oksigemoglobin juda yengil kislorodga va gemoglobinga bo’linadi. Bu hodisaning yuz berishini to’qimalarda katta miqdorda karbonat angidrid gazining saqlanishi ta’minlaydi.

Oksigemoglobin och tiniq qizil rangga ega bo’lsa, gemoglobin esa qoramtir –qizil rangga egadir. Ana shu bilan arterial qon bilan vena qoni orasidagi ranglarni farqlash mumkin. Oksigemoglobin kuchsiz kislotali muhit xususiyatlariga ega, bu esa o’z navbatida qon reaksiyasini (pH) doimiyligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.

Gemoglobin karbonat angidrid gazi bilan birikib karbgemoglobin hosil qilish xususiyatiga ega, bu jarayon to’qimalar kapillyarlarida yuz beradi. CO₂ o’pka kapillyarlarida to’qima kapillyarlaridagiga nisbatan ancha kam bo’lganligi sababli gemoglobinning karbonat angidrid bilan birikmasi parchalanadi. Shunday yo’l bilan gemoglobin karbonat angidrid gazining tashilishida ishtirok etadi.

Gemoglobin is gazi bilan (CO) juda barqaror birikma karboksigemoglobin hosil qiladi. Is gazi bilan gemoglobin kislorodga nisbatan juda yengil birikadi. Shu sababli havoda 0,1 % is gazi bo’lganida qonning tarkibidagi gemoglobinning yarmidan ko’pi u bilan birikadi, ana shu sababli hujayra va to’qimalar zarur miqdordagi kislorod bilan ta’minlanmaydi. Kislorod taqchilligi tufayli muskullarning zaiflashuvi, hushdan ketish, tomirlarni tortishib qolishi va o’lim yuz berishi mumkin. Is gazi bilan zaharlanganda birinchi yordam, jarblanuvchiga toza havo bilan nafas olishni ta’minlash kerak, so’ngra achchiq choy ichirib undan keyin tibbiy yordam ko’rsatish kerak bo’ladi.

Voyaga yetgan odamning 100 ml qonida 13-16 g gemoglobin saqlanadi. Buni qanday tushunish kerak? Deyarlik barcha adabiyotlarda qonning tarkibidagi gemoglobin uning 65-80 % ni tashkil qiladi deb yozilgan. Gap shundaki, tibbiyot amaliyotida 100 ml qon tarkibidagi 16,67 g.ga teng bo’lgan gemoglobin 100 % deb olinadi. Odatda voyaga yetgan odamlar qonida hyech qachon 100 % gemoglobin saqlanmaydi, aksincha bir muncha kam, ya’ni 60-80 % saqlanadi. Demak, qon tahlilida 80 gemoglobin birligi deb yozilgan bo’lsa, bu 100 ml qonda 16,67 g.ning 80 % mavjudligini ko’rsatadi bu esa 13,4 g gemoglobin bor deganidir.

Gemoglobinning yuqori darajada saqlanishi (100 % va undan yuqori) faqat yangi tug’ilgan bolalarda kuzatiladi va hayotining 5-6 kunlari bu ko’rsatkichlar pasaya boradi, bu esa qizil ilikning qon hosil qilish funksiyasi bilan bog’liqdir. So’ngra 3-4 yoshga borganidan keyin qondagi gemoglobin miqdori biroz ortadi, 6-7 yoshga borib esa eritrositlarlarning soni va ular tarkibidagi gemoglobinning miqdorini ortishi biroz sekinlashadi. 8 yoshga borib yana eritrositlar soni va undagi gemoglobinning miqdori orta boshlaydi.

1 ml.qon tarkibidagi eritrositlar sonini 3 mln.dan kam va gemoglobin miqdorining 60 % dan past bo’lishi anemetik holatdan (kamqonlik) darak beradi.

Shuni qayd qilish kerakki, qon tarkibidagi gemoglobin miqdori o’zgaruvchan bo’lib, u eritrositlar miqdoriga, oziqlanishga, toza havoda qancha muddatda qolishga va boshqalarga bog’liq bo’ladi.

Eritrositlarni cho’kishi tezligi (E.Ch.T.) Agar qonni ivimaydigan holga keltirib va uni kapillyarli naychalarda qoldirilsa, undagi eritrositlar og’irlik kuchiga ko’ra cho’ka boshlaydilar. Ular ma’lum tezlikda cho’kadilar, ularning tezligi erkaklarda 3-9 mm/soat, ayollarda – 7-12 mm/soatni tashkil etadi.

Yangi tug’ilgan bolalarda eritrositlarning cho’kish tezligi ancha sust (1 dan 2 mm.gacha soatiga) 3 yoshgacha bulgan bolalarda E.Ch.T. soatiga 2 mm.dan 17 mm.ga bo’lgan o’lchamda o’zgarib turadi. 7 yoshdan 12 yoshgacha E.Ch.T. 12 mm dan oshmaydi.

Eritrositlarni cho’kish tezligini aniqlash tibbiyot amaliyotida muhim diagnostik ahamiyatga ega. Sil kasalligi bilan kasallanganda, turli yallig’lanish jarayonlarida organizmda eritrositlarning cho’kish tezligi ortadi. Bunday holatni yuzaga kelishi yallig’lanish paytlarida qon tarkibidagi globulin oqsilining miqdori ortadi; globulinlar, eritrositlar tomonidan so’rilganligi sababli ularning yuzasining xususiyatlarini o’zgartiradi va E.Ch.T. tezlashtiradi.
9.4. Leykositlar
Leykositlarning shakli va miqdori. Leykositlar yoki oq qon tanachalari – bular rangsiz yadro saqlovchi hujayralar bo’lib turli shaklda bo’ladi. Sog’lom odamlarning 1 mm³ qoni tarkibida 6-8 ming leykositlar saqlanadi. Qondan tayyorlangan surtma mikroskop ostida qaralganda turli-tuman shakldagi leykositlarni kuzatish mumkin. Odatda leykositlarning ikki guruhi farqlanadi: donador va donasiz. Donador leykositlarning sitoplazmasida mayda-mayda donachalar (granulalar) bo’lib ular turli bo’yoqlar bilan ko’k, qizil va binafsha ranglarga bo’yaladi. Donasiz shakldagi leykositlarda bunday donachalar yo’q.


39-rasm. Leykositlar tomonidan bakteriyalarning fagositoz qilinishi

(uchta bosqichning navbatlashuvi)

Donasiz leykositlar orasida juda qoramtir aylana yadroli yumaloq hujayralar-limfositlar va katta o’lchamdagi noto’g’ri shakldagi yadrolar saqlovchi hujayralar –monositlar farqlanadi.

Donador leykositlar turli bo’yoqlarga turlicha munosabatda bo’ladi. Agar sitoplazma donachalari asosli (ishqoriy) bo’yoqlar bilan yaxshi bo’yaladigan bo’lsa, unda bunday shakldagi leykositlar – bazofillar; kislotali bo’yoqlar bilan bo’yaladigan bo’lsa – eozinofillar (eozin-kislotali bo’yoq), agarda ularning sitoplazmasi neytral bo’yoqlar bilan bo’yaladigan bo’lsa ular – neytrofillar deb yuritiladi.

Turli shakldagi leykositlar orasida ma’lum darajadagi nisbatlar mavjuddir. Turli shakllardagi leykositlarning foyizlarda qayd qilingan nisbati leykositar formula deb ataladi.

6-jadval

Ayrim kasalliklar paytida, o’sha kasalliklarga xos bo’lgan ayrim leykositlar turlarini nisbati o’zgaradi. Masalan gijjali invaziyada eozinofillar soni ko’payadi, yallig’lanish paytida esa neytrofillar soni ortadi, sil kasalligi paytida esa ko’pchilik hollarda limfositlar miqdorini ortishi kuzatiladi.

Ko’pchilik hollarda kasallik davomida leykositar formula o’zgarib turishi mumkin.

Infeksion kasalliklarning o’tkir davrida, kasallik juda og’ir kechadi va bu paytda, qonda eozinofillar uchrashi mumkin. Sog’ayish boshlanishi bilan esa, ya’ni kasalning holatini yaxshilanganligini ko’rsatuvchi belgilar ko’rinmasdan turiboq mikroskop ostida qondagi leykositlar miqdori aniq o’zgarishi mumkin, ayniqsa ularning qondagi miqdori ovqatlangandan hamda og’ir jismoniy ish bajarganidan keyin ortadi. Ayniqsa organizmda yallig’lanish jarayonlari borayotgan paytda juda jadal ortadi.

Voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan yangi tug’ilgan bolalar qonida leykositlarning miqdori ko’p bo’ladi, ya’ni 1 mm³ qon tarkibida 20 mingtagacha bo’ladi. Hayotning birinchi kunida leykositlar soni 1 mm³ qon tarkibida tug’ish paytida bo’lishi mumkin bo’lgan (bola to’qimalaridagi parchalanish mahsulotlarini, to’qimalardan qo’yilgan qonlarni hisobiga) 30 minggacha ortishi mumkin.

Hayotning 2-kunidan boshlab leykositlarni soni kamaya boradi va 7-12 kunlikga kelib 10-12 minggacha tushadi. bolalar qonida bunday miqdordagi qon 1 yosh davomida saqlanib qoladi, bundan keyin u asta-sekin yana kamaya boradi va 13-15 yoshga kelib qon tarkibidagi leykositlar soni voyaga yetgan odamlardagi leykositlar miqdoriga teng bo’ladi. Bolaning yoshi qancha yosh bo’lsa, uning qonida shuncha yetilmagan leykositlar ko’p bo’ladi.

Leykositar formula ham o’zining yoshga oid xususiyatlariga ega, hayotning birinchi yilida limfositlarni yuqori miqdorda va neytrofillarni kam miqdorda saqlanishi bilan ajralib turadi va 5-6 yoshga kelib deyarlik bir xil miqdorga tenglashadi. Shundan keyin neytrofillar foyizi tinimsiz ortadi, limfositlar foyizi esa kamaya boradi.
7-jadval

Leykositar formulani yoshga oid tavsifi

Yosh (yillarda)	Neytrofillar	Monositlar	Limfositlar
1-2	34,5	11,5	50,0
4-5	45,5	9,G’	44,5
6-7	46,5	9,5	42,0
7-8	44,5	9,G’	45,0
8-9	49,5	8,5	39,5
9-10	51,5	8,G’	38,5
10-11	50,0	9,5	36,0
11-12	52,5	9,G’	36,0
12-13	53,5	8,5	35,0
13-14	56,5	8,5	32,0
14-15	60,5	9,G’	28,0

Qon tarkibida neytrofillarning kam miqdorda saqlanishi, hamda ularning yetarlicha yetilmaganligi bolalarning yosh davrlarda ular organizmining infeksion kasalliklarga chalinuvchanligi bilan tushuntiriladi. Bolalar hayotining birinchi yilida yana neytrofillarning fagositar faolligi ham juda past bo’ladi.

Juda ko’p turdagi leykositlarning hayotini davomiyligi 2-4 kun. Leykositlar odatda qizil ilikda, taloqda va limfa tugunlarida hosil bo’ladi.

Leykositlarning ahamiyati. Leykositlarning asosiy funksiyasi – qonga va to’qimalarga tushayotgan mikroorganizmlardan, begona oqsillardan, yot tanachalardan organizmni himoya qilishdir.

Leykositlar yolg’ondakam oyoqsimon o’simtalar chiqarib o’z-o’zidan harakat qilish xususiyatiga ega. Ular qon tomirlaridan chiqib organizmning turli to’qimalarining hujayralari orasida harakat qiladi. Qonning harakati sekinlashganida leykositlar kapillyarlarning ichki yuzasiga yopishib qoladi va hujayralar endoteliyasi kapillyalari orasida tiqilishib katta miqdorda tomirlardan chiqadi. O’zlarining harakatlanishi davomida uchragan mikroblarni va boshqa begona tanalarni ushlab oladi va hujayra ichida hazmlanishga majbur etadi (fagasitoz). Leykositlar juda faol qon tomirlarining jarohatlanmagan devorlaridan o’tadi, membranalardan juda yengil o’tadi, to’qimalarda hosil bo’ladigan turli kimyoviy moddalar ta’siri ostida biriktruvchi to’qimalarda bemalol harakatlanadi (diapediz).

Leykositlar qon tomirlarida devorlar bo’ylab harakatlanadi, ayrim paytlarda qon oqimiga qarshi yo’nalishda ham harakatlanadi. Leykosit turlarining barchasini harakatlanish tezligi bir xil emas. Eng tez harakatlanuvchi leykosit turi bu neytrofildir – 1daqiqada 30 mk, limfositlar va bazofillar esa juda sekin harakatlanadi, bolalar kasallanganida leykositlarning harakatlanish tezligi odat bo’yicha ortadi. Bu esa organizmga kirgan kasallik chaqiruvchi mikroblar o’z hayoti faoliyatida ajratadigan odamlar organizmi uchun zaharli bo’lgan toksinlar ishlab chiqilishi bilan bog’liqdir. Aynan toksinlar leykositlarning harakatini tezlashishini chaqiradi.

Leykositlar mikroorganizmlarga yaqinlashgach, o’zlarining oyoqsimon qismi bilan ularni o’rab oladi va sitoplazmasining ichiga qarab tortadi. (fagositoz). Bitta neytrofil 20-30 gacha mikrobni yutishi mumkin. Bir soatdan keyin ularning hammasi neytrofillar ichida hazmlanib ketadi. Bular maxsus mikroorganizmlarni parchalovchi fermentlar ishtirokida yuz beradi.

Agarda yot tanalarning o’lchami neytrofillar o’lchamidan katta bo’lsa, uning atrofida neytrofilllar guruhi to’planib baryer hosil qiladi. Leykositlar bu begona organizmlarni hazmlab yoki parchalab ular bilan birga o’ladilar. Natijada begona tana atrofida yiring hosil bo’ladi, biroz muddat o’tganidan keyin yorilib uning ichidagi massa organizmdan chiqarib tashlanadi. Parchalangan to’qimalar va o’lgan to’qimalar bilan birga organizmga kirgan begona tanalar ham chiqarib tashlanadi.

Organizmga tushadigan turli mikroorganizmlarni, oddiy organizmlarni va har xil begona tanalarni leykositlar tomonidan yutilishi va hazmlanishi –fagositoz deb ataladi, leykositlarni o’zini esa – fagositlar deb yuritiladi.

Fagositoz hodisasini birinchi bo’lib I.I.Mechnikov o’rgangan va ana shu kashfiyoti uchun Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.

I.I.Mechnikov o’zining dastalbki kuzatishlarini nisbatan oddiy organizmlarda – dengiz yulduzining qurtlarida olib bordi. Uni qayd qilishicha dengiz yulduzi qurti tanasidagi tikon, harakatchan hujayralar bilan tezgina o’rab olinadi.

Odamlarda ham barmog’iga tikan kirganida xuddi shunday holat kuzatiladi. Tikon atrofida katta miqdorda oq qon tanachalari yig’iladi, Tashqi tomondan bu holat ichida o’lgan leykositlarni yig’ilishi – yiringli oq pufakcha hosil bo’lishidan hosil bo’ladi.

Yuqorigidan ham muhimroq kuzatishni I.I.Mechnikov chuchuk suv qisqichbaqasi –dafniyalarda bajardi. Agarda mikroskop ostida ko’rinadigan zamburug’ sporalari ichaklar devoridan kirib u tana bo’shliqlariga tushsa, ularga juda harakatchan hujayralar hujum qiladi va ularni o’rab oladi va hazmlaydilar. Natijada kasallik rivojlanmaydi. Agar sporalar dafniyani tanasiga katta miqdorda tushsa u paytda fagositlar o’z vazifasini uddasidan chiqaolmaydilar, oqibatda sporalar ko’payib ketib kasallikga olib keladi va hayvon o’ladi.

Bu kuzatishlar I.I.Mechnikovga barcha oliy darajada rivojlangan organizmlarda, shu jumladan odamlarda ham fagositar hujayralar ularning organizmini kasallik chaqiruvchi agentlardan himoya qiladi degan nazariyani ilgari surish uchun asos bo’ldi. Organizmda fagositar funksiyani ikki kategoriyaga mansub hujayralar bajarishini I.I.Mechnikov ko’rsatib berdi: harakatchan oq qon tanachalar (limfositlar va monositlar) va limfa tugunlarida, tomirlarni ichki devorlarida, taloqda, jigarda, qizil ilikda va boshqa organlarda saqlanuvchi harakat qilmaydigan hujayralar.

Organizmni o’lgan, atrofiyaga uchragan hujayralardan tozalashda ham leykositlar muhim rolni o’ynaydi. Odamlar organizmida tinimsiz ravishda hujayralarning qarishi, o’lishi va yangilarining hosil bo’lish jarayonlari kechib turadi. Agar o’lgan hujayralar yo’qotilib tashlanmaganida edi, unda organizm parchalanish mahsulotlari bilan zaharlanardi va hayotning davom etishi mumkin bo’lmay qolardi.

Fagositoz – organizmning himoya reaksiyasi bo’lib, uning ichki muhitining doimiyligini saqlanishini ta’min etadi.

Limfa tugunlarida va taloqda hosil bo’luvchi limfositlar 100-200 kun davomida aylanuvchi qon bilan aylanib yuradi. Qayd qilishlaricha limfositlar organizmdagi immunitet reaksiyalarida ishtirok etadi, organizmga kirgan mikroblarni va ularning zaharlarini (toksinlarini) zararsizlantiradi.

Odamlarning 1 mm³ qonida 200 dan 400 minggacha trombositlar saqlanadi. Qon tarkibidagi trombositlarning miqdori o’zgarib turadi. Kunduz kuni ularning miqdori kechasidagidan ko’p bo’ladi. Og’ir jismoniy ishdan keyin trombositlarning miqdori 3-5 martaga ortadi.

Trombositlar ham qizil ilikda va taloqda hosil bo’ladi va ularning hayotining davomiyligi 5-7 kunni tashkil etib, parchalanishi taloqda kechadi.

Trombositlarning asosiy funksiyasi ular qonning ivishida ishtirok etishi bilan bog’liqdir. Qon tomirlari jarohatlanganda trombositlar parchalanadi. Bu paytda ulardan plazmaga qon laxtasi shakllanishi uchun zarur bo’lgan modda-tromb chiqadi. Trombositlarga xos bo’lgan xususiyatlardan biri, ularning begona va notekis yuzalarga yopishishi va qatma-qat bo’lib joylashish xususiyatidir (shish, jarohatlangan qon tomiri). Yorilgan trombositlarning plastinkalari bu paytda keskin o’z o’lchamida xuddi cho’ziladigan singari (5-10 marta) kattalashadi. Ular aylana yoki doira shaklidan, o’simtalari bilan yulduzsimon shaklni oladi. Maydagina qon tomirini jarohatlash bilan parchalangan trombositlarni plastinkalari juda tez yopishishida, bir joyga yig’iladi, bir-biriga yopishishadi va juda tez oq tromb hosil qiladi, o’ziga xos biologik tiqin qon oqishini to’xtashini ta’minlaydi. So’ngra bu tromb atrofiga fibrin iplari o’tiradi, ular bilan birga eritrositrositlar ham o’tiradi. Tromb asta-sekin o’z rangini o’zgartirib qizaradi. Odatda tromblarning hosil bo’lishi qon tomirlarini torayishi bilan birga kechadi. Bu jarayonni amalga oshishini qon plastinkalarining parchalanishida ajraladigan tomirlarni toraytiruvchi modda-serotonin ta’min etadi.

Ikki bosqichli yo’l bilan sentrifuga qilingan qon plazmasidan, eritrositlardan va leykositlardan trombositlarni ajratib olish imkoniga ega bo’lindi. Trombositlarni parchalanishini oldini olish uchun qonni sentrifuga qilishni sovuq joyda o’tkazish maqsadga muvofik, olingan oq plyonka shaklidagi trombositli massa, plyonkani maxsus konservatsiyalovchi eritmada saqlanadi. Trombositli massa tibbiyot amaliyotida qon oqishini to’xtatishda qo’llaniladi.

Yangi tug’ilgan bolalarning 1 mm³ qon tarkibida 150000 dan 350000 gacha, emadigan bolalarda – 150000 dan 424000 gacha trombositlar saqlanadi. 1 yoshdan 16 yoshgacha bo’lgan bolalarda 200 mingdan 300 minggacha trombositlar bo’ladi.

Yo’tal, aksa urish, qattiq gapirish va boshqalar bilan ham havo-tomchi yo’li bilan yuqadigan kasalliklar ham mavjudligi yaxshi ma’lum. Xuddi shu yo’l bilan odamlar gripp, sil va boshqa infeksiyalar bilan kasallanadilar. Ammo hayotiy tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, odamlar kasallanishdan ko’ra ko’proq kasallikga chalinadilar, boshqacha qilib aytganda kasallikga chalinish doimo ham kasallikni chaqiravermaydi. Ko’rinib turibdiki organizmda infeksiyani rivojlanishiga qarshilik ko’rsatuvchi omillar va mexanizmlar mavjud.

Organizm infeksiya bilan kurashda himoyaning ikki maxsus bo’lmagan (umumhimoyaviy) va spesifik omillardan foydalanadi.

Spesifik bo’lmagan omillarga organizmni ichki muhitiga begona predmetlarni ushlab qoluvchi va ichkariga o’tib ketishiga qarshilik ko’rsatuvchi teri va shilliq pardalarni kiritish mumkin. Spesifik bo’lmagan omillarga yana kletchatka-yeyuvchilar –fagositlarni ham kiritish mumkin. Fagositlar qonda va boshqa organlarda (limfa tugunlarida, qizil ilikda, taloqda va boshqalar) bo’ladi.

Umumhimoyaviy, ya’ni spesifik omillar infeksiya va uni qo’zg’atuvchilarini aniq tanlab ta’sir ko’rsatish qobiliyatiga ega emas, ular qo’zg’atuvchilarni organizmga kirishiga va unda bo’lishiga qarshilik ko’rsatadi, bu paytda har bir qo’zg’atuvchining alohida xususiyatlari jiddiy ahamiyatga ega emas.

Infeksiyalar bilan kurashda, hal qiluvchi rolni organizmda ishlab chiqiladigan spesifik omillar o’ynaydi. Ular qaysi infeksiyaga qarshi ishlab chiqilgan bo’lsa o’sha kasallikga yoki infeksiyaga organizmni spesifik chalinmasligini ta’minlaydi. Himoyaning bu shakli immunitet deb ataladi. Immunitetning spesifikligi shundan iboratkim, u faqat bitta infeksiyaga qarshi himoyani ta’minlaydi va aynan shu individning boshqa infeksiyalarga chidamlilik darajasiga ta’sir ko’rsatmaydi. Masalan, ko’k yo’tal qo’zg’atuvchisiga qarshi ishlab chiqilgan modda, qizamiq qo’zg’atuvchisiga qarshi hyech qanday ta’sir ko’rsata olmaydi va h.z.

Agent deganda odatda oshqozon-ichaklar tizimidan boshqa yo’llar bilan organizmning ichki muhitiga kirgan, lekin ushbu organizm uchun xos bo’lmagan birikmalari (aksariyat holatlarda oqsillar) tushuniladi. O’z tanasining oqsili ham ayrim hollarda begona bo’lishi mumkin. Bunday holatlar infeksion kasalliklar, zaharlanishlar yoki boshqa organizmga ko’rsatilayotgan ta’sirlar natijasida jarohatlanganda organdagi u yoki bu tuzilishga va xususiyatga ega bo’lgan oqsilli birikmalarda o’zgarishlar yuz beradi, qaysiki ular organizm uchun begonadek bo’lib qoladi, ya’ni ushbu organizmga nisbatan antigen xususiyatni oladi. Bunday antigenlar tashqaridan olib kelib kiritilmaganligi sababli ularni – autoantigenlar, hosil bo’ladigan antitanalarni esa – autiantigenlar deb atash qabul qilindi. Autoantitanalarni hosil bo’lishi turli qon kasalliklari, kuyish, revmatizm holatlarida kuzatilgan.

Barcha oqsillar antigenlik xususiyatiga ega, xuddi shunday xususiyatga ayrim polisaxaridlar va aralash tabiatli moddalar ham egadirlar. Antigen bo’lib tirik tanachalar (masalan, kasallik chaqiruvchi bakteriyalar) va ayrim erigan holda bo’lgan kimyoviy moddalar ham hisoblanishi mumkin. Yuz mingdan ortiq antigenlarni sanash mumkin.

Qon organizmni, antigenlarni hujumidan himoya qilish uchun maxsus oqsil tanalar-antitanalar ishlab chiqaradi, qaysiki ular turli xarakterga ega bo’lgan reaksiyalarga kirishib antigenlarni zararsizlantiradi.

Hozir antitanalarning kimyoviy tarkibi yaxshi ma’lum. Ularning hammasi maxsus oqsillar – gammaglobulinlar bo’lib hisoblanadi. Antitanalar limfa tugunlari, taloq, qizil ilik va boshqa organlarning hujayralarida ishlab chiqariladi. U yerdan ular qonga tushib organizm bo’ylab aylanadi.

Limfositlar va monositlar eng jadal antitanalar ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi. Antitanalar (himoyachi moddalar) organizmga tushgan kasallik chaqiruvchi mikroblar yoki begona moddalarga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Antitanalarning biri mikroorganizmlarni yopishtiradi (agglyutinenlar), boshqalari yopishgan qismlarni cho’ktiradi (lizinlar), uchinchisi esa ularni parchalaydi, eritadi.

Bunday antitanalar presipitinlar deb ataladi. Bakteriyalarni erituvchi antitanalar bakteriolizinlar deb nomlanadi. Bakteriyalarni, ionlarni zaharlarini (toksinlarini), ayrim o’simliklarni zaharlarini neytrallovchi antitanalar antitoksinlar deb ataladi.

Antitanalar yuzasidagi do’ngchalar (yoki musbat zaryadlar) antigenlar yuzasidagi chuqurchalarga (yoki manfiy zaryadlar) mos keladi yoki aksincha. Shu sababli, bu moddalar uchrashganda biologik jihatdan neytral bo’lgan kompleks modda antigen-antitana hosil bo’ladi. Natijada zahar zararsizlantiriladi, neytralanadi. Shu yo’l bilan antitana antigen molekulasining faol zaharli qismini yopib oladi. Hosil bo’lgan antigen –antitana neytral kompleksi fagosit hujayralar ta’siri ostida jarohatlanadi va ya’ni organizm uchun xavfsiz bo’lgan tanacha oddiy birikmalarga parchalanadi.

Himoyaviy moddalar (antitana) mahsuslik xususiyatiga ega, ular faqat shu mikrobga yoki uning zahariga, yoki begona oqsillarga qaysiki, ularning hosil bo’lishiga sabab bo’lganlarni yo’q qiladigan darajada ta’sir ko’rsatadi.

Bularning hammasi organizm oldindan immunizasiyalangan va maxsus gammaglobulinlarni jadal ishlab chiqarishga ulgurgan bo’lsa, yoki uning organizmga immunizatsiyalangan hayvon yoki odamlardan olingan tayyor antitanalar kiritilgan bo’lsagina yuz beradi. Aksariyat holatlarda zahar juda tez ta’sir qiladi va organizm unga qarshi kurash chorasini ko’rguniga qadar uni zaharlashi mumkin.

Hozirgi zamon immunologiyasi nuqtai nazaridan organizmga kiritilayotgan begona oqsilga (antigen) «immun javob» jarayoni ko’p bosqichli va asosan limfoid to’qimalarda shakllanadi. Organizmga tushgan antigen (masalan mikrob, virus) u organizmga kirgan joyga yaqin bo’lgan infeksiya yo’lidagi to’siq (baryer) limfa tugunlarida ushlab qolinadi. Bu esa o’sha joyda makrofaglar –tushgan antigenlarni yeyish va qayta ishlashda faol ishtirok etuvchi katta fagositlarni hosil bo’lishiga signal bo’lib xizmat qiladi.

Agarda barmog’ingizda infeksiyalangan jarohat bo’lsa, qo’ltiq tagidagi limfa tugunidagi yallig’lanish reaksiyasiga e’tibor berganmisiz? Bu esa organizmni himoya shakllaridan biridir – limftaik tizimning baryer funksiyasidir. «Zaharga qarshi» maxsus antigenli – antitanalarning hosil bo’lishi ancha takomillashgan antigenlarning zararlantirilishning ikkinchi turidir.

Odamlarda ular infeksion kasalliklar bilan og’riganidan keyin immunitetlar hosil bo’lishi mumkin, bu esa orttirilgan immunitet hisoblanadi. Odam sog’ayganidan keyin uning qonida u og’rigan kasallik qo’zg’atuvchisiga qarshi bo’lgan himoyaviy moddalar qoladi. Agarda ushbu kasallikni qo’zg’atuvchilari qonga tushsa, u ham u ajratadigan zaharlar ham immun tanachalar bilan mos holda zararsizlantiriladi va kasallik rivojlanmaydi. Ana shu sababli, yoshlikda qizamiq, ko’k yo’tal bilan og’rigan bolalar ushbu kasalliklar bilan qayta kasallanmaydilar.

Organizmni irsiy yo’l bilan yoki kasallanish tufayli orttirilgan u yoki bu kasallik bilan kasallanmasligi tabiiy immunitet deb ataladi, tabiiy immunitet mustahkam bo’lib uzoq yillar davomida saqlanib qoladi.

Immunitetni sun’iy yo’l bilan ham hosil qilish mumkin. Buning uchun organizmga holsizlantirilgan yoki o’ldirilgan u yoki bu kasallikni qo’zg’atuvchisi kiritiladi. Shunday yo’l bilan holsizlantirilgan kasallik qo’zg’atuvchining zahari ularga qarshi o’ziga xos himoyaviy moddalar ishlab chiqaradi (antitoksinlar). Sun’iy immunitetga misol bo’lib ogohlantiruvchi emlashlar hisoblanadi.

Tibbiyot amaliyotida passiv immunizasiya keng qo’llaniladi. Bu paytda kasallangan odamga kasaldan tuzalgan odamni yoki hayvonni qonini zardobi kiritiladi. Bunday zardoblarda kasallikni qo’zg’atuvchisiga qarshi tayyor immun tanalar bo’ladi. Qizamiq bilan og’rigan bolalarga, qizamiqdan tuzalgan odamlar qonidan surtiladi yoki sepiladi. Bu qonda qizamiqning qo’zg’atuvchisiga qarshi antitanalar saqlanadi. Xuddi shunday rolni difteriyani qo’zg’atuvchisiga qarshi tayyor immunli moddalarni saqlovchi difteriyaga qarshi zardob ham o’ynaydi. Bunday zardobni terisi ostiga difteriya mikroblari ilgaridan sepilgan otlarning qonidan tayyorlanadi, otning qonida difteriyaning qo’zg’atuvchisiga qarshi immunli, tanalar ishlab chiqiladi va uni ot qoni zardobi bilan difteriya bilan og’rigan odam yoki bu kasallikni oldini olish maqsadida kiritiladi. Ogohlantiruvchi emlashlar yoki davolovchi zardoblarni kiritish yo’li bilan orttiriladigan immunitet sun’iy deb yuritiladi. Bu shakldagi immunitet tabiiy immunitetga nisbatan ancha chidamsiz.

Ma’lumki, kasallikni davolashdan ko’ra uni oldini olish osonroq. Aynan shu sababli, chechak, difteriya, ko’k yo’tal va boshqa infeksion kasalliklar bilan kasallanishni pasayishida kasallikdan saqlovchi emlashlarning roli juda katta.

Immunitet beqaror bo’lishi mumkin, bu paytda organizm immunologik xususiyatlarini yo’qotadi va shunday paytlarda unga u yoki bu kasallikni qo’zg’atuvchilari tushganida u yana kasal bo’lishi mumkin. Shu sababli ayrim infeksion kasalliklarga qarshi emlash tadbirlari (chechak, poliomiyelit) ni ma’lum muddatlardan keyin takrorlanadi.

Bolaning rivojlanish jarayonida immun reaksiyalarning shakllanishi. Embrional rivojlanish davrida homilaning organizmida antitanalar ishlab chiqilmaydi. Tug’ilgandan keyingi dastlabki 3 oy mobaynida chaqaloqlarning organizmi deyarlik to’lig’icha infeksion kasalliklar bilan kasallanmaydi. Kasalga chalinmaslikni bu holatini homilaning ona organizmidan olgan immun tanalari mavjudligi bilan tushuntirish mumkin. Kasalga chalinmaslikni yana emadigan bolalarni ona sutidan olgan antitanalar bilan ham tushuntirish mumkin. Gamma-globulin-antitanalarni tashuvchi ona organizmidan homilaga plasenta orqali berilsa, tug’ilganidan keyin dastlabki 3-5 kunlik sut (og’iz suti) tarkibida beriladi. Bundan tashqari yangi tug’ilgan bolalarning turli kasalliklar bilan og’rimasligi, ular organizmining ayniqsa uning asab tizimini to’lig’icha yetilmaganligi, bilan bog’liqdir. Bu yoshda bolalarning qizil iligida va limfa tugunlarida antitanalar ishlab chiqaruvchi hujayralar yo’q va gamma-globulinlar sintezlanmaydi. Katta yoshdagi bolalarga nisbatan kichik yoshdagi bolalarda spesifik bo’lmagan himoya omillari aniq namoyon bo’ladi.

Organizmning yetilish darajasiga qarab uning asab tizimi ham yetila boradi va bolaning organizmida chidamli immunologik xususiyatlar asta-sekin paydo bo’la boshlaydi. 2 yoshda jiddiy darajadagi immun tanalar hosil bo’la boshlaydi. Shuni qayd qilish kerakki jamoalarda tarbiyalangan bolalarda immun reaksiyalar ancha tez shakllanadi. Jamoat joylardagi bolalar yopiq-yashirin immunizasiyaga uchraydi, kasal boladan bola organizmi kichik dozalarda tushgan qo’zg’atuvchilar unda kasallik chaqirmay, qo’zg’atuvchilar tezda halok bo’ladilar, ya’ni organizm unga qarshi antitanalar ishlab chiqarishga ulgurishi bilan yuqoridagi holatni tushuntiramiz. Agar bu holat bir necha marta takrorlansa ushbu kasallikga qarshi immunitet yuzaga keladi.

Organizm 10 yoshga yetganida uning immun xususiyati yaxshi namoyon bo’ladi, keyingi davrlarda ular nisbatan doimiy darajada turadi va 40 yoshdan keyin pasaya boshlaydi.

Organizmning immunli reaksiyalarini shakllanishida profilaktik emlashlar muhim rol o’ynaydi. Asosiy emlashlarning va ularning takrorlanishini kalendar jadvali (revaksinatsiya) quyidagicha ko’rinishga ega.

1. 
   Silga qarshi – dastlab hayotning 5-7 kunida. Takrorlash 7,12 va 17 yoshda.
   
2. 
   Poliomiyelitga qarshi – dastlab 2 oylikda. Takrorlash 1,2 va 3 yoshda, so’ngra 7 va 15-16 yoshda.
   
3. 
   Difteriya, ko’k yo’talga qarshi – dastlab 5-6 oylikda. Takrorlash 2-3 yoshda va 6 yoshda (maktabdan oldin).
   
4. 
   Chechakka qarshi – dastlab 1 dan 1,5 yoshgacha. Takrorlash 8 va 15 yoshda
   
5. 
   Qizamiqqa qarshi –10 oylikda va barcha 8 yoshgacha bo’lgan, emlanmagan va qizamiq bilan og’rigan bolalar bir marta emlanadi.