33
Agar gaz molekulasiga beriladigan energiya ionlanish energiyasidan kichik
bo’lsa, elektron molekulaning tashqi qobig’ini
tark etmasdan Nilьs Bor
nazariyasiga ko’ra yuqoriroq energetik sahtga o’tadi, ya’ni qo’zg’atiladi. Molekula
qo’zg’atilgan holatda juda qisqa vaqt – taxminan 10
-8
sekund davomida bo’lib,
so’ngra o’z-o’zidan boshlang’ich normal holatiga qaytadi. Musbat ionlar ham
qo’zg’atilgan holatga o’tishi mumkin, lekin ularning qo’zg’atish energiyasi neytral
molekulanikiga nisbatan kattaroqdir.
Real gazlarda doimo har xil tashqi ta’sirlar natijasida
qandaydir bir qism
ionlar va elektronlar mavjud bo’lib, ular gazda ma’lum darajada o’tkazuvchanlik
hosil qiladi. Agar yassi elektrodli gazli oraliqqa qo’yilgan kuchlanishni oshirib
borsak ionlarning maydon kuch chiziqlari yo’nalishi bo’ylab harakatlanishidan
tashqi zanjirda paydo bo’ladigan tokning qiymati ham oshib boradi. Buning sababi
rekombinatsiyalanmay elektrodlarga etib borayotgan ionlar sonining oshishidir.
Keyinchalik elektron bulutning paydo bo’lishi natijasida to’yinish sodir bo’lib,
kuchlanishning ma’lum bir qiymatidan boshlab tok yana o’sa
boshlaydi, chunki
gazda yana ionlanish jarayoni rivojlana boshlaydi. Elektrodlar orasiga qo’yilgan
kuchlanishning ma’lum bir qiymatida gazlarda ionlanish jarayoni keskinlashib, tok
cheksiz
o’sib ketadi va razryadlanish mustaqil rivojlana boshlaydi.
Kuchlanishning bu qiymatiga gaz oralig’ining razryadlanish kuchlanishi deyiladi.
Razryadlanish kuchlanishida gaz o’zining dielektriklik xossasini to’la yo’qotadi va
o’tkazgichga aylanadi (1.4- rasm).
Elektr maydonida zaryadlangan zarrachalarga (ionlar va elektronlar) ta’sir
etuvchi kuch quyidagicha aniqlanadi:
eE
F
,
(1.7)
bu yerda
e – zarachaning zaryadi;
E - elektr maydoni kuchlanganligi.
34
1.4- rasm. Gazdagi tokning elektrodlar orasiga qo’yilgan kuchlanishga bog’liqligi.
Ionlanish jarayonida paydo bo’lgan elektronlar
erkin holatda qolishi yoki
neytral atomlar bilan qo’shilib manfiy ion hosil qilishi mumkin. Manfiy ionning
paydo bo’lishi gaz atomining tuzilishiga bog’liqdir.
Musbat ion erkin elektron
yoki manfiy ion bilan to’qnashganda rekombina-tsiyalashishi natijasida olingan
energiya hisobiga o’zidan ma’lum chastota va to’lqin uzunlikdagi nur tarqatadi.
Nurlanish chastotasi quyidagicha aniqlanadi:
h
= W
I
+
W
k
Bu yerda
W
k
-to’qnashuvda qatnashayotgan zarachalarning to’qnashuvdan oldingi
va keyingi kinetik energiyalarining farqi.
h – Plank doimiysi va u 6,6 x10
-27
ergsek ga teng.
Gazlarda ionlanish jarayonining quyidagi turlari mavjud:
- zarbaviy ionlanish;
- hajmda fotoionlanish;
- termik ionlanish;
- elektrodlar sirtida ionlanish.
