Z. A. Nazarova, Yo. S. Karieva, G. M. Tureeva, N. S. Fayzullaeva, Sh. F. Iskandarova

Bilim sohasi: 500000 - Sog’liqni Saqlash va ijtimoiy ta'minot

Ta'lim sohasi: 510000 - Sog’liqni Saqlash


MAXSUS DORI TURLARI TEXNOLOGIYASI

fanidan

“Yoshiga qarab beriladigan va maxsus dorilar texnologiyasi”

(II- qism)

O’QUV QULLANMASI

5510500 – Farmatsiya (turlari bo’yicha)

5111000 - Kasb ta'limi

ta'lim yo’nalishlari uchun

Ushbu o‘quv qo‘llanma dorixona muassasalarida bolalar hamda yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga mo‘ljallangan, shuningdek kosmetologiya va veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dori vositalar texnologiyasini o‘zlashtirishga, sifatini baholashga va zamonaviy nomenklaturalari bilan tanishishga imkon beradi. Bunda ushbu dori vositalarni tayyorlashda qo‘llaniladigan dori va yordamchi moddalarni tanlash asoslari, texnologik jarayonlarni amalga oshirish tartiblari yoritilgan.

O‘quv qo‘llanma Farmatsevtika instituti 5510500 – Farmatsiya (turlari bo’yicha) va 5111000 - Kasb ta'limi ta'lim yo’nalishlarining 5 kurs talabalari hamda farmatsevtika amaliyoti xodimlari uchun qo‘llanma sifatida tavsiya etiladi.

Tuzuvchilar:
Nazarova Z.A. Toshfarmi, Dori turlari texnologiyasi kafedrasi

professori, farm.f.d., professor

mudiri, farm.f.d., dotsent

dotsenti, farm.f.n., dotsent

dotsenti, farm.f.n., dotsent

Iskandarova Sh.F. Toshfarmi, Dori turlari texnologiyasi kafedrasi

dotsenti, farm.f.d., dotsent

farm.f.n., dotsent

O’quv qo‘llanma Toshkent farmatsevtika institutining Ilmiy Kengashida

muhokama etilgan va tasdiqlangan (2016 yil 15 sentyabr, 2- sonli majlis

bayoni)

MUNDARIJA:

	Kirish…….............................................................................…	4
Mavzu 1:	Bolalarga mo’ljallangan suyuq va qattiq dori turlari texnologiyasi………………………………………………….	8
Mavzu 2:	Yangi tug’ilgan chaqaloqlar uchun mo’ljallangan dori turlari texnologiyasi………………………………………………….	47
Mavzu 3:	Kosmetik vositalar texnologiyasi……………………………..	75
Mavzu 4:	Veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dori turlari texnologiyasi…………………………………………………..	126
	Glossariy……………………………………………………….	166
	Ilovalar…....……………………………………………………	178

KIRISH

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 2016 yilni «Sog‘lom ona va sog’lom bola yili» deb e’lon qilishi munosabati bilan ushbu yil uchun qabul qilingan Davlat dasturini e’lon qilishda davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini ulkan maqsad sari safarbar etdilar: “Mamlakatimizda jismoniy sog‘lom, ma’naviy etuk, har tomonlama uyg‘un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga qodir bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalab voyaga etkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng ko‘lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak”. Bugungi kunda ushbu maqsadni amalga oshirish bo‘yicha Respublikamizda juda ko‘p ijobiy ishlar amalga oshirildi, shuningdek bu borada hali bajariladigan ishlar ko‘p. Sog‘lom avlodni voyaga etkazishda albatta ona va bolaning salomatligini kafolatlaydigan sog‘liqni saqlash tizimining bir qismi bo‘lmish farmatsevtika sohasida ham kompleks chora-tadbirlar bugun amalga oshirilmoqda. Bunda bolalar hamda yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga mo‘ljallangan dori preparatlari texnologiyasini yaratishga va ishlab chiqarishga qodir mutaxassislarni tayyorlash sohamizning muhim ahamiyatga ega vazifalardan hisoblanadi.

Uslubiy qo’llanma «Pediatriya amaliyotida ishlatiladigan suyuq va qattiq dorilarni tayorlash asoslari», «Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga mo‘ljallangan dorilar texnologiyasi», «Kosmetik vositalar texnologiyasi», «Veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dori turlari texnologiyasi» mavzusidagi laboratoriya mashg’ulotlari zamonaviy talablarga binoan o’tkazish, bugungi kunda dorixonada ko’p uchraydigan retseptlar misolida bolalar va yangi tug‘ilgan chaqaloqlar uchun mo’ljallangan dori turlarni tayyorlash, ushbu dori vositalarga korrigentlar q’oshish bo’yicha amaliy ko’nikmalarni hosil qilish, sifatiga baho berish, jihozlash va saqlash kabi ma'lumotlarni o’zlashtirishga yordam beradi.

Yoshiga qarab beriladigan dori turlarga bolalar va keksalar uchun mo‘ljallangan dori preparatlarni kiritish mumkin.

Yoshiga qarab beriladigan dori turlari muammosi zamonaviy biofarmatsevtik nazariyasining asosini tashkil etuvchi qator omillarga bog‘liq bo‘lib, jumladan, inson yoshini inobatga oladigan fiziologik omillar ham dori vositaning terapevtik samaradorlikni belgilovchi muhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi.

Ko‘p sonli tajribalar isbotlashicha, bola organizmi o‘ziga xos anatomik, fiziologik va psixosamatik xususiyatlarga ega. Bolalar organizmi (dori vositalarning metabolizmiga javob beruvchi) ko‘pgina ferment ishlab chiqaruvchi tizimlarning hali rivojlanmaganligi, bola psixikasi o‘zgaruvchanligi, masalan, og‘riq va achchiq ta’mni o‘ta sezuvchanligi bilan tavsiflanadi. Bu esa go‘daklarning dori preparatlarni qabul qilishida o‘zgacha noxush reaksiyani namoyon etishiga sabab bo‘ladi. Bu hol yosh bolalar uchun mo‘ljallangan maxsus dori vositalarni yaratilishiga asos bo‘ladi. Bunda dori vositaning tarkibi va texnologiyasini ish‘lab chiqishda faqatgina dozasini kamaytirish bilan cheklanmasdan, balki yoshiga qarab qabul qilinishi qulay va turli yoshdagi bemorlar organizmining xususiyatlarini hisobga olish kerak.

Bu masalalarni hal etishda bir qator fiziologik, texnololgik va biofarmatsevtik masalalarni hisobga olish lozim. Chunki ko‘p yillar mobaynida ushbu masalaga noto‘g‘ri yondoshilib kelingan va yoshiga qarab beroiladigan dori vositalar faqatgina dozasi bilan farqlangan. Biofarmatsiya fan yutuqlariga asoslanib, so‘ngi o‘n yil mobaynida yoshiga qarab beriladigan dori preparatlarga alohida ahamiyat berilmoqda va shu sababli xali ushbu preparatalar nomenklaturasi nisbatan katta emas.

Bolalar uchun mo‘ljallangan dori vositalar yoshiga hos dozada, ta’mi niqoblangan va yuqori samaraga ega hamda qollash uchun qulay jihozda bo‘lishi kerak.

Ushbu o‘quv qo‘llanmaning yoshiga qarab beriladigan dori turlari texnologiyasi ikkita bo‘limdan tashkil topgan:

1. Bolalarga mo‘ljallangan suyuq va qattiq dori turlari texnologiyasi.

2. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga mo‘ljallangan dori turlari texnololgiyasi. Bolalarga mo‘ljallangan yumshoq dori turlari texnologiyasi.

O‘quv qo‘llanmada taklif etilgan dori vositalarning tarkiblari dorixona amaliyotida keng uchraydigan bolalar uchun mo‘ljallangan retseptlar asosida tuzilgan va keltirilgan texnologiyalar zamonaviy me’yoriy xujjatlar talabiga to‘la mos keladi. O‘quv qo‘llanmada korrigentlarni qollash asoslari va ularni sifatini baholash bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan.

Maxsus dori turlari texnologiyasida kosmetik va veterinar dori vositalarning texnologiyasi ham muhim ahamiyatga ega. Kosmetik preparatlar dorixonada tayyorlanadigan dori vositalar assortimenti ichida mustahkam joy egallaganlar va bugungi kunda ularga zeb beruvchi mahsulot emas, balki turli kosmetik nuqsonlarni bartaraf etuvchi gigienik-profilaktik vositalar sifatida qaralmoqda. Shu sababli farmatsevtlar kosmetik va veterinar dori vositalar texnologiyasi bo‘yicha maksimal ravishda ma’lumotlarni olishga intilishadi. Bunda ular kosmetik vositalarni imkon qadar sifatli va bezarar bo‘lishini ta’minlaydilar. Bugungi kunda samarador, teri va organizm uchun mutlaqo bezarar fitokosmetik vositalarga talab katta.

Uslubiy qo’llanmada kosmetik vositalar texnologiyasi va veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dori turlari texnologiyasiga oid so’ngi ilmiy yangiliklar bilan bir qatorda hozirgi kunda ta'lim jarayonida keng qo’llaniladigan interaktiv metodlar va innovatsion texnologiyalarni o’quv jarayonida qollashni ko’zda tutadi. Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar o’quvchi-talabalarni faqat tayyor bilimlarni egallashga emas, balki bilimlarni o’zlari qidirib topishlari va tеgishli xulosalarni ham o’zlari kеltirib chiqarishga o’rgatadi. Qo’llanma ilg’or pеdagogik tеxnologiyalar printsipida tuzilgan: mavzuni o’rganishdan maqsad, mavzuning ahamiyati, talabalar vazifasi, uslubiy ta'minot va mashg’ulotni jihozlanishi, vaziyatli maslalar («Mummoli vaziyat» pеdagogik tеxnologiya mеtodidan foydalangan holda muhokama qilish tavsiya etiladi), mustaqil tayyorlanish uchun savollar va bajariladigan topshiriqlar («Aqliy hujum» pеdagogik tеxnologiya mеtodidan foydalangan holda o’tkazish tavsiya etiladi), uslubiy ko’rsatmalar, talabalarni o’zlashtirishini tеkshirishda tеst savollari va talabalarni umumiy fikr doirasini kеngaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishiga qaratilgan «Tarmoqlar» mеtodlari asosida topshiriqlar bеrilgan.

Uslubiy qo’llanmadani tuzishda zamonaviy horijiy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlardan keng foydalanildi. Jimladan, «Pediatriya amaliyotida ishlatiladigan suyuq va qattiq dorilarni tayorlash asoslari» va «Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarga mo‘ljallangan dorilar texnologiyasi» mavzusidagi laboratoriya mashg’ulotlarida Dr. Jaime Cortina “Pediatria para todos (Spanish Edition)”, Loyd V. Allen, Jr.,Nicholas G. Popovich, Howard C. Ansel.Ansel’s “Pharmaceutical Dosage Forms and Drug Delivery Systems” va Michael E. Aulton, Kevin M.G. Taylor “The Design and Manufacture of Medicines”, «Kosmetik vositalar texnologiyasi» mavzusidagi laboratoriya mashg’ulotlarida Baki Gabriella and Kenneth S. Alexander “Introduction to Cosmetic Formulation and Technology” va Andre´ O. Barel, Marc Paye, Howard I. Maibach “Handbook of cosmetic science and technology”, «Veterinariya amaliyotida qo‘llaniladigan dori turlari texnologiyasi» mavzusidagi laboratoriya mashg’ulotlarida Steven B. Kayne, Michael H. Jepson “Veterinary Pharmacy” adabiyotlardan foydalanildi.

MAVZU: «BOLALARGA MO’LJALLANGAN SUYUQ VA QATTIQ DORI TURLARI TEXNOLOGIYASI»

1. 
   Mavzuni o’rganishdan maqsad
   

2. 
   Mavzuni ahamiyati
   

- Pеdiatriya amaliyotida qo’llaniladigan suyuq va qattiq dorilarni ta'rifi va tasnifini kеltiradi. Bolalar uchun mo’ljallangan dori prеparatlarda ta'sir etuvchi moddaning dozasini hisoblaydi.

- Bolalar uchun mo’ljallangan dorilar tеxnologiyasi va qo’llaniladigan yordamchi moddalarni tanlashni o’ziga xosligini ta'riflaydi. Korrigеntlar turi va tasnifini ta'riflaydi. Korrigеntlarni miqdori va dori tarkibiga kiritilish tartibini izohlaydi.

- Abu Ali ibn Sino «Tib qonunlari» asarida ta'riflagan suyuq va qattiq dorilar, ularni nohush ta'mini niqoblash uchun qo’llaniladigan yordamchi moddalar haqida ma'lumot bеradi.

- Pеdiatriya amaliyotida qo’llaniladigan suyuq va qattiq dorilarni sifatini baholash va jihozlashni o’ziga xos tomornlarini ta'riflaydi.

Talabalar vazifasini bajarish uchun mavzuga taalluqli adabiyotlar, ma'ruzalar matni, jadvallar, slaydlar va kollеktsiyalardan foydalanadi.

VR-1; VR-5; VR-20; VR-100 qo’l torozi va toshlar (DTST 7328-61); VKT-1000 torozi (DTST 7328-61); turli kattalikdagi hovonchalar dastasi bilan; tozalangan suv uchun byurеtka; pipеtkalar, shisha voronka; o’lchov silindirlari; diamеtri 10-15 sm li chinni kosacha; paxta; doka; filtr qog’ozi; pеrgamеnt qog’ozi; mumlangan qog’oz kapsulalari; qo’ng’ir rangli (OS, OS-1 navli) va rangsiz (MTO navli) hajmi 50 va 100 ml li shisha idishlar, ular uchun polietilеn probkalar va burama plastmassa qopqoqlar; ”Ichish uchun”, „Sirtki”, „Kukun dori” dеgan asosiy va „Bolalar uchun”, „Salqin joyda saqlansin”, „Yorug’lik tushmaydigan joyda saqlansin”, „Qollashdan oldin chayqatilsin” kabi qo’shimcha yorliqlar va kraxmal shilimshig’i.

Pеdiatriya amaliyotida qo’llaniladigan suyuq va qattiq dori turlari XI-DF talablari va O’zR SSV ni buyruqlari bilan tasdiqlangan qo’llanmalar: „Dorixona muassasalarida suyuq dori turlarini tayyorlash bo’yicha qo’llanma” (29.12.2002 y. 582-sonli buyruq); „Dorixona muassasalarida tayyorlanadigan dori turlarining sifatini baholash bo’yicha qo’llanma” (29.12.2002 y. 583-sonli buyruq); „Dorixona sharoitida tayyorlangan dori vositalarini sifatini yaxshilash borasida” yo’riqnomasining 2-ilovasi (21.04.2000 y. 195-sonli buyruq); „Dorixona muassasalarida stеril va asеptik dorilar tayyorlash bo’yicha qo’llanma” (28.04.2003 y. 198-sonli buyruq); „Dorixona muassalari tomonidan tayyorlanadigan va idishga jihozlanadigan dori vositalarni tashqi bеzagiga doir qoidalar” (15.04.2002 y. 177-sonli buyruq) asosida va dori moddani fizik-kimyoviy holatini hisobga olib tayyorlanadi.

Dori vositaning bola organizmiga ta’sir etish reaksiyasi turlicha bo‘lib, u ko‘p omillarga bog‘liqdir va oldindan qanday ta’sir ko‘rsatishni bilish qiyin. Bolalarning har bir hayot davri o‘ziga hos xususiyatlari bilan ajralib turadi va ular asab, endokrin, mushak, yurak qon-tomir va boshqa tizimlarni rivojlanishiga bog‘liq. Shu sababli standart bola bo‘lmaganidek, organizmga ham dori vosita standart ta’sir ko‘rsatmaydi. Masalan, morfin yangi tug‘ilgan chaqaloqning nafas tizimi faoliyatini osongina to‘htatib, salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, narkoz uchun beriladigan natriy oksibutirat esa bunday ta’sir ko‘rsatmaydi. Noradrenalin aniq ravishda yangi tug‘ilgan chaqaloqning arterial qon bosimni ko‘taradi, efedrin esa bunday ta’sirni sezilarli ravishda namoyon etmaydi.

Bolalar ulag‘ayishi bilan ayrim preparatlarga (aminazin, adrenalin) chidamlilik pasaysa, boshqalarga (morfin, rezerpin) esa ortib boradi, uchinchi turdagi dori vositalarga (fenamin, atropin) esa to‘lqinsimon o‘zgarishi kuzatiladi.

Bolalarni rivojlanishiga qarab dori vositalarning terapevtik dozalari ham bir tarzda o‘zgarmasligi aniqlangan. Shu sababli kattalar dozasidan kelib chiqqan holda bolalar uchun mo‘ljallangan dozani hisoblash notug‘ri deb hisoblash mumkin. Shuning uchun, bolalar dozasini hisoblamasdan, klinik sinovlarga asoslangan holda beligalish to‘g‘ri bo‘ladi. Ushbu usulda aniqlangan dozalar Davlat Farmakopeyasi tomonidan xuquqiylashtirilib, retseptlar ma’lumotnomalarida va dori preparatlar annotatsiyalarida e’lon qilinadi.

Bolalar uchun mo‘ljallangan dori preparatlar dozasini turlicha ifodalashadi: 1 kg tana massasiga, tana sathi birligiga yoki yoshiga qarab. Bular ichida dozani tana sathi hisobidan belgilash eng maqsadga muvoffiq bo‘lib, bola yoshiga qarab belgilangan doza esa taxminan deb topilgan. Ayrim xorijiy davlatlardan keltirilgan dori preparatlarning jihozlariga maxsus chizg‘ich qo‘shib qo‘yilgan bo‘ladi, ushbu chizg‘ich bolaning antropometrik parametrlariga ko‘ra dori preparat dozasini aniqlashga imkon beradi (1-ilova).

Rp: Streptocidi 3,0

Sirupi sacchari 5 ml

Aquae purificatae 100 ml

M.D.S. Bir dеsеrt qoshiqdan kuniga 3 mahal (7 yoshli bolaga).

Bolalarga suyuq dori turlari osh qoshiqda (15 ml), desert (bol) qoshiqda (10 ml), choy qoshiqda (5 ml) yoki maxsus menzurkalar va dozatorlar yordamida o’lchab beriladi.