23
Asbobning (3) qismiga bug’lanuvchi modda (masalan, Na), (1) qismiga
dispersion muhit (masalan, benzol) va (4) qismiga suyuq havo quyiladi (3-rasm).
Asbobning (3) va (1) qismi qizdirilganda natriy va benzol bug’lanib, suyuq havo
solingan (4) idish sirtida kondensatlanadi. Suyuq havo olib qo‘yilgach
(bug’lanib bo‘lgach), kondensatlanish natijasida hosil bo‘lgan kolloid eritma
asbobning (2) qismiga yig’iladi. Fizikaviy kondensirlash usullariga erituvchini
almashtirish usuli ham kiradi. Bu usulning
mohiyatini quyidagi misolda
ko‘rsatib o‘tamiz. Ma`lumki, ba`zi organik kislotalar etil spirtda yaxshi, lekin
suvda yomon eriydi. Bunday kislotalarning suvdagi eritmalarini hosil qilish
uchun, avval kislota spirtda eritiladi, so‘ngra hosil bo‘lgan eritmaga asta-sekin
suv qo‘shib suyultiriladi. Suv spirt bilan har
qanday nisbatda aralasha
olganligidan, spirtda erigan organik kislota suvga o‘tgach uning suvdagi kolloid
eritmasi hosil bo‘ladi. Shu yo‘l bilan, masalan, oltingugurtning spirtdagi
eritmasiga suv qo‘shib, oltingugurtning sut kabi oq kolloid eritmasini hosil
qilish mumkin.
Kimyoviy kondensirlash kimyoviy reaksiyalar natijasida kam eruvchan
cho‘kmalar hosil bo‘lishiga asoslangan. Ularga: oksidlanish-qaytarilish,
almashinish, gidroliz va boshqa reaksiyalarga asoslangan usullar kiradi.
Qaytarilish usulida chin eritmada erigan modda biror qaytaruvchi vositasida
qaytariladi. Masalan, xloraurat eritmasini vodorod peroksid yoki formalin bilan
qaytarish, kumush oksidni vodorod bilan qaytarish reaksiyalarini ko‘rsatish
mumkin.
Qaytarish usuli bilan Au, Ag, Pt, Pd, Rh, Ru, Os, Hg, Bi, Fe zollari
olingan.
Oksidlanish usulida molekulyar eritmadagi moddani oksidlash yo‘li bilan
kolloid eritma hosil qilinadi, masalan H
2
S ni oksidlab oltingugurt zoli hosil
qilinadi.
Ikki tomonlama almashinish usuli erimaydigan moddalar hosil bo‘ladigan
ikki tomonlama almashinish reaksiyalariga asoslanadi. Bu usul bilan, masalan,
kumush xlorid gidrozoli hosil qilinadi.
24
Gidroliz usuli bilan, ko‘pincha, metall gidroksidlarining kolloid eritmalari
olinadi. Buning uchun metall tuzlarini gidrolizlab
kam eriydigan gidroksidlar
hosil qilinadi. Suvda kam eriydigan silikatlar, volframat va boshqa
kislotalarning zollari ham shu usulda olinadi.
Kolloid eritmalarni peptizatsiya usuli bilan ham hosil qilish mumkin.
Zolning koagullanish mahsulotini qaytadan kolloid eritma holatiga o‘tkazish
jarayoniga peptizatsiya deyiladi. Peptizatsiyani amalga oshirish uchun kolloid
cho‘kmasiga (koagulyantga) biror elektrolit qo‘shib, erituvchi bilan
aralashtiriladi. Kolloid eritma olishda ishlatiladigan elektrolit peptizator
deyiladi. Peptizator sifatida elektrolitlar va ba`zi sirt faol moddalar ishlatiladi.
Peptizatsiya murakkab jarayon bo‘lib, u peptizatorning
dispersion muhitga,
cho‘kma sirtiga yutilishiga, solvat qavatlar hosil bo‘lishiga va boshqalarga
bog’liq. A.V. Dumanskiyning fikricha, peptizatsia vaqtida cho‘kma bilan
peptizator orasida kompleks birikmalar tipidagi bir qator oraliq mahsulotlar
hosil bo‘ladi, agar kolloid zarrachalar sirtiga stabilizatorning o‘zi yutilib kolloid
eritma
hosil qilsa, bunday peptizatsiya bevosita peptizatsiya deyiladi; agar
kolloid zarrachalar sirtiga stabilizatorning o‘zi yutilmay, balki uning eruvchan
modda bilan hosil qilgan mahsulotlari yutilsa, bilvosita peptizatsiya deyiladi.
Masalan, Fe(OH)
3
cho‘kmasiga FeCI
3
ta`sir ettirib, Fe(OH)
3
ning gidrozolini
hosil qilish
bevosita peptizatsiyadir, chunki bu holda temir ionlari kolloid
zarrachalar sirtiga yutilib, ularda musbat zaryadlar hosil qiladi; musbat zaryadli
zarrachalar bir-biridan o‘zaro itarilganligi uchun cho‘kma tezda gidrozolga
aylanadi. Fe(OH)
3
ning iviq cho‘kmasiga HCl ning kuchsiz eritmasini ta`sir
ettirib, Fe(OH)
3
gidrozolini hosil qilish bilvosita peptizatsiyaga misol bo‘ladi.
Bu holda HCl bilan Fe(OH)
3
orasida sodir bo‘ladigan reaksiya mahsuloti
ferrioksixlorid FeOCl eritmada FeO
+
va Cl
-
ionlariga dissotsilanadi. Ushbu
sistemada FeO
+
ionlari peptizator rolini bajaradi.
