Naqshlarning geometrik asoslari. Naqshlarning asoslarini kesma
yoki aylanani o ‘zaro teng yoki propotsional bo‘laklarga bo‘lish usullari-
ni tashkil etadi.
Faraz qilaylik, aylanani biror sondagi teng bo ‘laklarga bo‘lish kerak
bo'lsin. Bunda aylana uzunligiga teng bo'lgan ip olinib, uni buklash yor
damida berilgan aylanani bo'laklarga bo‘lib chiqiladi va aylana yoylari
o ‘sha bo'laklarga teng qilib olinadi.
Bu yerda to 'g 'ri chiziq kesmasi va aylanani o ‘zaro teng b oiaklarga
bo'lish soni m a’lum bo'lm asidan oldinroq, yuqorida aytilgan usul bilan
amalga oshirish mumkin. Bunday naqsh yasash antik davr (er. avvalgi
4 -2 ming yilliklar)dan beri m a’lum. Aylanalami yuqori aniqlikda teng
juft bo ‘laklarga bo'lish esa eradan avvalgi 1 ming yilliklaming ikkinchi
yarmi boshlariga to‘g ‘ri keladi.
Undan keyingi davrlarda aylananing teng uchga qoldiqsiz b o‘linuvchi
har qanday bo'Iaklarga taqsimlanishini, aylana bo'laklarining
«oltin taqsim (kesim)» bilan bog‘iiq holda talqin etilishini ko'ramiz.
M a’lumki,
«oltin taqsim» deb ataluvchi nisbat plastik anatomiya, ar-
xitektura, estetika singari fanlarning geometrik tamoyillarini tahlil qil-
ishda keng miqyosda tatbiq etiladi. Davlat standarti bo'yicha chizma
qog'ozlari form atlarining bir tomoni ikkinchi tom oniga nisbatan shu
«oltin taqsim»dag\ nisbat asosida aniqlanadi. Keyingi davrlarda kesma,
aylanalami teng yoki proporsional boiaklarga bo'lishning yanada mu-
rakkabroq ishlarga tatdbiq etilganini ko'ram iz.
Masalan, Samarqanddagi XIV asrga oid bo'lgan Faxir Ali girixida
chizmachilikda bajarilishi murakkab hisoblangan aylanani teng yetti
bo'lakka bo'lishda foydalanilgan.
12-§. Qiyalik va konusliklar Qiyalikni belgilash va yasash (O 'zD St 2.307:2003). T o 'g 'ri bur
chakli
ABC ucburchakning (3.78- shakl) AC gipotenuzasi bilan AB kateti
orasida hosil bo'lgan burchak tangensi (tga)ga qiyalik deyiladi. Bu yerda
a qiyalik burchagidir. Qiyalik, y a’ni tga ko'pincha
i harfi bilan belgila
nadi. U
BC va ABkatetlaming nisbatiga teng, y a’ni i=BC/AB yoki
h i = y = t g a .
130
> ' 'C;
I В Qiyalik, odatda, ikki sonning nisbati
Qiyalik 0) с ko'rinishida yoki foizlarda, ba’zan gradus,
minut va sekundlarda ifoda qilinadi. Chiz
malarda, 0 ‘z DSt 2.307:2003da ko ‘rsatil-
ganidek, qiyalikni aniqlovchi o ‘lcham soni
oldiga «Z » belgisi qo‘yiladi, lekin uning
o ‘tkir burchagi qiyalik tomonga qaragan
b o iish i shart, buni 3.79- shakl,
a v a h larda
