Zamonaviy fan va talim-tarbiya: muammo, yechim, natija

62 
bog‘liq. Shuning uchun ham bilish jarayonida ijod muhim o‘rinni egallaydi. Ijod – insonning fan, texnika, 
ishlab chiqarish, madaniyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan yangilik yaratishi bilan 
bog‘liq murakkab psixologik jarayondir. Unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati, irodasi faol 
ishtirok etadi, ijodda bilim, tajriba, iste’dod namoyon bo‘ladi. Ijodkorlik o‘quvchilar egallayotgan 
bilimlarning mustahkamligi va mukammalligini ta’minlash, ularda faol va mustaqil fikrlovchi shaxs 
xislatlarini shakllantirish, aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qilishi bilan ahamiyatlidir. Bu holat 
bo‘lajak mutaxassislarning fan asoslarini o‘zlashtirishida, bu jarayonga bevosita rahbarlikni amalga 
oshirishda, kasbiy ijodkorlikka asoslangan yondashuvlarni joriy etishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Turli davrlarda ijod va izlanuvchilik faoliyati tushunchalariga berilgan ta’riflarda bu hodisa haqidagi 
o‘zgarib borayotgan tasavvurlar o‘z aksini topgan. Masalan, falsafiy lug‘atda ijod biror narsani yaratish 
bilan bog‘liq ekanligi, ijod qilish qobiliyati oliy darajada ilohga xosligi, inson esa faqat ayrim ijodiy 
harakatlarni bajarishi mumkinligi qayd etilgan. Keyinroq ijod mutlaqo yangi mahsulotni yaratish sifatida 
tushunila boshlandi va u inson faoliyatining turli jabhalarida namoyon bo‘lishi qayd etildi. 
«Ijod» tushunchasi fikrlash tushunchasi bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat mualliflar fikrlashning ikki 
asosiy turini farqlaydi: reproduktiv fikrlash va ijodiy fikrlash. Izlanuvchilik shaxs mustaqil fikrlash sifatlari 
namoyon bo‘lishining eng asosiy va faol shakli hisoblanadi. Unga berilgan tariflar bir-biridan jiddiy farq 
qilsa-da, uning ba’zi umumiy jihatlarini ko‘rsatish mumkin, bular: birinchidan, ijodkorlik natijasi sifatida 
olinadigan mahsulotning sifat jihatidan yangilikka ega bo‘lishi; ikkinchidan, ushbu jihatlarning ijodkorlik 
dastlabki asoslarida mavjud bo‘lmaganligi; uchinchidan, har qanday ijodkorlik faoliyati intellektual 
izlanishni taqozo etishi bilan belgilanadi. 
Ijodkorlik pedagogikasi dialektik asoslarining tarbiya va o‘z o‘zini tarbiyalash vositasida uyg‘un 
ijodiy shaxsni shakllantirish asosidagi pedagogik nazariyasi A.Leontev, F.Talizina, P.Galperinlar 
tomonidan ishlab chiqildi. Ular tadqiqotlarida asosiy e’tibor o‘quv faoliyatning maqsadga yo‘naltiruvchi 
asoslarini aniqlash, teskari aloqa kabi omillarga qaratildi. 
V.V. Davidov izlanuvchanlikning bu turlari o‘rtasida jiddiy farq mavjudligini qayd etadi. Uning 
fikricha, «tafakkur, formal mantiq doirasidan chetga chiqmaydigan empirik bilishning dastlabki 
bosqichidir; u predmetning muhim xususiyatlarini, uning ichki aloqalarini qayd etmaydi, hodisalar va 
mohiyatni farqlashni ta’minlamaydi. Nazariy fikrlash esa, o‘zining alohida mazmuniga ega bo‘lib, u 
empirik fikrlash mazmuniga o‘xshamaydi. Bu amalda o‘zaro bog‘langan, yaxlit tizimni tashkil etadigan 
hodisalar sohasi, bu umumiy va ayrimning ob’ektiv aloqasidir». 
Ijodiy izlanish natijasida hosil bo‘ladigan bilim mazmuni yangi texnik yechim, badiiy asar, 
matematik formula, nazariya, qonuniyat kabi shakllarda jamiyatga taqdim etiladi. Ulardan jamiyat 
bahramand bo‘lishiga erishilgandagina, ijod haqiqiy to‘laqonli namoyon bo‘ladi. 
Talabalar ijodkorlik faoliyatini quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin: ijod turi (texnik, 
texnologik, tashkilotchilik, iqtisodiy, ijtimoiy, ma’naviy, pedagogik, didaktik, aralash); ijod darajasi (mono 
ijod, multi ijod, mega ijod); ijod qamrovi (ixtisoslik, mutaxassislik, bilim sohasi, tarmoqlararo, milliy, 
mintaqaviy, xalqaro, mintaqalararo); ijodning davomiyligi (qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli); 
ijodning murakkablik darajasi (oddiy, murakkab, juda murakkab); ijodning shakli (innovatsion, ilmiy-
tadqiqotchilik, ta’limiy, investitsion, aralash). 
Yangi sifat – ijodkorlik mahsuli – faqatgina ikki yoki undan ortiq nisbatan avtonom tizimlar bitta 
yangi tizimga birikkanida yuzaga keladi.
Aynan ularning yangi tizim doirasida o‘zaro ta’sirlashuvi yangi sifatning yuzaga kelishini belgilab 
beradi. Boshqa sohalar bilan tutash bilim sohalari, amaliy hayotda esa odatda o‘tish davrlarida ijodiy 
potensiali yuqori hisoblanadi. 
Turli-tuman, o‘zaro qarama-qarshi jihatlarni biriktirish izlanuvchilikning eng muhim manbalaridan 
biri sanaladi. Buning muhim jihati yangi hosil qilingan jihatning dastlabki mahsulotda mavjud 
bo‘lmaganligidir. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish izlanuvchilikning yana bir manbaidir. Inson 
tomonidan turli buyumlardagi umumiylikni ko‘ra olishi abstrakt tafakkur bilan bog‘liq. Agar ikki voqea 
qaysidir jihatdan bir-biriga o‘xshash bo‘lsa, u sabab-oqibat bog‘liqligida o‘z aksini topadi. 
Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarish izlanuvchilikning san’at va falsafa bilan bog‘liq turlarida 
muhim ahamiyat kasb etadi. Eng umumiy jihatlariga ko‘ra ijodkorlik faoliyati turlarini uch guruhga bo‘lish 
mumkin: a) prinsipial jihatdan yangi yechimlarni ilgari surish; b) ushbu yangilikning amaliy qo‘llanish
imkoniyatlarini aniqlash maqsadida uni detallashtirish, konkretlashtirish, ishlab chiqish; v) yangi g‘oyalarni 
hayotga tatbiq etish, u yoki bu moddiy shaklda keltirish bilan bog‘liq faoliyat. 
Yaratilgan ijod mahsulini ma’nosi va murakkabligiga ko‘ra uch guruhga ajratish mumkin: 
ratsionalizatorlik taklifi – eng oddiy ijodiy ishlanma bo‘lib, mavjud va avvaldan qo‘llanilgan tizim, jarayon 

63 
va vaziyatlarning ayrim tarkibiy qismlarini takomillashtirishga yo‘naltirilgan yangi fikr; ixtiro – yuqori 
darajada texnik ishlanma hisoblanib, mavjud bo‘lganlaridan jiddiy farq qiluvchi texnik yechim; kashfiyot 
– moddiy dunyoning ilgari ma’lum bo‘lmagan ob’ektiv mavjud qonuniyat, xossa va hodisalar aniqlanishi. 
Zehnlilik, topqirlik, sinchkovlik, qiziquvchanlik, izlanuvchanlik sifatlari, mustaqil va tanqidiy 
fikrlashning tarkib toptirilishi shaxs ijodkorlik faoliyatini tashkil qilishning asosiy omillari hisoblanadi. 
Ta’lim jarayonlarining ushbu asosda tashkil etilishi o‘qituvchi va o‘quvchi muloqotini individual va 
differensial yondashuvga asoslangan innovatsion texnologiyalarni joriy etishni taqozo etadi. Pedagogikada 
innovatsion yondashuvni joriy etishda ijodkorlik faoliyatining ma’naviy, didaktik, texnologik, 
tashkilotchilik kabi turlaridan keng foydalanish mumkin. 
Ijodiy faoliyatni pedagog va o‘quvchilarning bu jarayonga psixologik jihatdan yetarlicha tayyor 
emasliklari murakkablashtiradi. Aniq metod, shakl, vositalarga intilish ularni boshqalarni tan olmasliklariga 
olib keladi. Bu psixologik holat sifatida turli shakllarda bo‘lishi mumkin, jumladan: azaldan umuman fikr 
va mulohazalarni qabul qilmaslik; umumiy qabul qilingan nuqtai nazardan qat’iy himoyalanish; yangi 
mazmun va vositalarga nisbatan eski metodlarni qo‘llash; yangi metodlarda eski shakllarning saqlanib 
qolinishi; umuman yangi masalani an’anaviy yechish usullari kabilar. 
Mashg‘ulotlarni tashkil qilishda o‘quvchilar xulq-atvoriga sezilarli ta’sir o‘tkazuvchi maqsadlarni 
aniqlash va hisobga olish zarur. Bu borada pedagog ko‘proq yakuniy natijaga qadar bosqichma-bosqich 
amalga oshadigan oraliq maqsadlarni izlash va ulardan foydalanishi kerak bo‘ladi. Talabalar xulq-atvorini 
muayyan yo‘nalishga solishga qaratilgan maqsad orqali istalgan loyihani barqaror, aniq qilib bajarish 
mumkin. Ijodkorlik jarayonida maqsaddan tashqari inson xususiyatlarining psixologik (bilim olish 
jarayonining rivojlanish darajasi), ijtimoiy-psixologik (ishonch hosil qilish, munosabat, baho berish, did, 
urf-odatlar), pedagogik (ta’lim berish va ta’lim olish, tarbiyalash va tarbiyalanganlik) jihatlarini ham 
hisobga olish kerak.

Download 4,42 Mb.