0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
R.N.TOJIBOYEV, A.J.JO‘RAYEV,
R.X.MAKSUDOV
MASHINA
DETALLARI
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘ría maxsus t a ’lim vazirligi
tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan
TOSHKENT - 2010
34.44
Т60
R-N.Tojiboyev, A.J.Jo‘rayev, R.X.Maksudov. Mashina detallari. -
T.: «Fan va texnologiya», 2010, 216 bet.
Ushbu darslik uch qismdan iborat bo‘lib, texnika oliy o‘quv
yurtlarining talabalari uchun mo‘ljallangan. Unda mashinalarning detal
va uzellarini hisoblash, ularning issiqlikka, titrashga, yyeyilishga
chidamliligini aniqlashga doir masalalar yoritilgan. Darslikda zarur
chizmalar, jadvallar hamda namuna sifatida masalalar yechib ko‘r-
satilgan.
BBK 34.44 я73
UDK:631.5 (075)
Taqrizchilar: R.I.Karimov - professor;
M.Raxmonberdiyeva - dotsent
№776—4101/2010
ISBN 978-9943-10-372-6
© «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2010.
SO‘Z BOSHI
Zamon talabiga javob beradigan yuqori malakali mutaxassislami
tayyorlashda umuminjenerlik fanlari orasida «Mashina detallan» fam
alohida o'rin tutadi. Chunki bu fanda mashinalaming tarkibiy qismi
boMmish detai va uzellaming tuzilishi, ishlashi hamda ularning
mustahkamlikka, bikrlikka, issiqlik va yeyilishga hisoblashnmg nazany
asoslari o‘rganiladi.
.
r . .
Texnika va texnologiya taraqqiyoti talablari texmka fanlari,
iumladan, mashina detallan fanidan puxta bilimlami talab qilmoqda.
Shu munosabat bilan hozirgi zamon talablariga javob beradigan va yangi
dasturga mos keladigan darslik yozish ehtiyoji tug‘ildi.
Darslik 11 bobdan iborat bo‘lib, uning kinsh qismi, 1 , 2 - boblarim
prof. A.J.Jo‘rayev, 10, 11-boblarini dots. R.X.Maksudov, qolgan
boblarini dotsent R.N.Tojiboyev yozgan.
Darslikdagi har bir bobning yakunida o‘tilgan m atenallarning
qanday o‘zlashtirilgan¡ to‘g‘risida tekshirish uchun berilgan savo va
topshiriqlar hamda namuna sifatida yechib ko‘rsatilgan m asalalar
talabalaming mazkur fanni chuqurroq o ‘zlashtirishga yordam beradi.
KIRISH
Xalq xo‘jaligini har tomonlama rivojlantirish, mehnat samara-
m T SUl° l Sifatini yaxshi,ash fan asosida y » " 0 » “
texnikaga bogliq. Texmka va texnologiyaning jadal sur’atlarda
rivojlamshi avtomatlashtirish va boshqarish tizimining keng miqyosda
b° ' ' 6an
yanada kuchaytirmoqda
Shuning uchun loyihalangan mashinalar, ulaming detallan mumkin
qadar yengil, yetarh darajada mustahkam, ishqalanishga chidamli
bejinm , davlat standartlariga to ‘liq mos keladigan boMishi shart. Bundan
tashqan, detallar ishdan chiqqanda ulami yangisiga tez va
a u l a v
almashtinshning ham imkoni bo‘lishi zarur.
Sanoatda ishlatiladigan barcha mashinalarda shunday uzel va
detallar borki, bu detai va uzellami alohida gumh sifatida qarab
oyihalash hisoblash va uning nazariy asoslarini yaratish mumkin’
asalan bmkmalar, o‘z navbatida tuzilish jihatidan ajralmas va
£ ¡ 2 ? “ . b,nkmala[8a bo‘linadi- Uzatmalar harakatni bir valdan
íkkinchi valga uzatish uchun ishlatiladigan mexanizm bo‘lib ular
energiya
b
biJan ishchj vaJ olrtasjda otmatiiad¡ o c u l a r
ishqalanish yoki llashish yordamida uzatish mumkin.
Mashina detallari fani, asosan, yuqorida ko‘rsatilgan detal va
deteal Z n - y | " ' I T T l an0atda ishlatiladi8an mashinalarga xos bo‘lgan
o ‘rganadi! °y '
1 va hisoblashning nazariy asoslarini
Hozirgi zamon dunyo fani va texnikasining rivojiga 0 ‘rta Osiyo
ohm larming qo silgan hissalari beqiyosdir.
nIiJ
Ur
da ko‘rsati|gan detallarning oddiy ko‘rinishlarini 0 ‘rta Osiyo
olimlari tomomdan qo‘l mehnatini yengillashtirish uchun yaratilgan
A hm Tt'Tbn L 1° nSh 7 o k¡n' MaSal“ ' buyut 0,im Abdul A№° s
A h im t ,b„ Muhammad Qasr al-Farg'oniy (7 8 8 -,¡Ida lug'ulranl
tomom dan yaratilgan mexanik kalendar, burchaklami o ‘lchash asboblari
(980 T o?^) « Í a ^ ar*' AbU
ib" Abdul,oh ibn Sinoning
(*80 WTO) «Aql mezoni» asanda mexanikadagi oddiy sistemalar va’ni
chig írlar, r chaglar, b.oklar, vintlar va ponalafdan
larn.ng ishlash pnntsiplari batafsil bayon etilgan. Abu Yusuf al-
Xorazmiyning «Ilmlaming kaliti» nomli kitobi, Ismoil al-Jazoiming
«Injenerlik mexanikasini bilish» kitobi e’tiborga sazovordir.
Ushbu keltirilgan olimlar texnikaning rivojlanishiga 0 ‘rta Osiyo-
ning buyuk allomalari o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shganligini
isbotlab turibdi.
Hozirda O ‘zbekistonning texnika sohasidagi olimlari mustaqil
mamlakatimiz fan va texnikasini rivojlantirish, ya’ni yangi mashina va
mexanizmlarni yaratish, hisoblashning nazariy asoslarini yaratishda v a
bu mashinalarni loyihalashda salmoqli ishlar qilmoqdalar.
Mashinasozlik ilmiga mamlakatimiz olimlarining quyidagi yangilik-
lari munosib hissa bo‘lib qo‘shildi: yangi o ‘zgaruvchan uzatish nisbatli
tishli uzatmalar; richagli muftalar; zanjirli uzatmalar; uzatish soni
o‘zgaruvchan bo‘lgan tasmali uzatmalar; episiklik mexanizmlar;
egiluvchan bo‘g‘inli kulisali mexanizmlar. Mazkur yangi uzatma va
mexanizmlar hisoblash va loyihalash asosida ishlab chiqarilib, halq
xo‘jaligida keng miqyosda qoMlanilmoqda. Yangi mashinalaming
nazariy asoslarini yaratish, loyihalash va hisoblashda taniqli olimlarimiz
H.H.Usmonxo‘jayev, F.S.Qo‘ziboyev, R.F.Mahkamov, F.Sh.Zokirov,
A.J.Jo‘rayev, R.I.Karimov, Sh.Alimuhamedov, A.D.Glushenko, O.V.Le-
bedov va boshqalaming hissalari katta. Shuningdek, yuqori m alakali
mutaxassislami tayyorlashda fan yutuqlarini o‘quv jarayoniga tatbiq
qilgan yetuk olimlardan I.S.Sulaymonov, 0 ‘.A.Ikromov, S.T.Musayev,
A.Qoplonov, B.Davitboyev, S Y o ‘ldoshbekov, A.Hamidov, E.U.Zoirov
va boshqalaming mehnatlari e’tiborga loyiqdir.
I bob. MASHINA DETALLARINILOYIHALASH ASOSLARI
| 