|
Mehnatni va sog’liqni saqlashning ilk tarixiy tadqiqoti
|
| bet | 57/129 | | Sana | 16.02.2024 | | Hajmi | 5,48 Mb. | | #157537 |
Bog'liq ЙЎНАЛИШГА КИРИШ УМК (2)Mehnatni va sog’liqni saqlashning ilk tarixiy tadqiqoti
Qadimiy Yunon va Rim shifokorlari
Mehnatni va sog’liqni saqlash haqida bezovtalik yaqinda paydo bo’lgan muammo emas. Bugungi ko’p salomatlik va xavfsizlik muammolari avval 2000 ming yil oldin kuzatilgan. Barvaqt hisob, taxminan eramizdan avvalgi 2100 yilga tegishli bo’lgan, Xammurapi Kodeksi bilan bog’liq. Bu eng avval badanning shikastlanishilari va yo’qotishlarga tegishli edi, va bu shikastlanganlarga kompensatsiya qilish harakatida, jazo chorasi hamda to’lovlar belgilangan grafikini tasdiqladi.
Eramizdan avvalgi 300 va 400 yillar o’rtasida amaliyot o’tagan yunon va rim shifokorlari, shu davrda foydalanilgan metallar tas’iriga uchragan insonlar salomatligiga nisbatan xavotirlik bildirganlar. Ular tibbiyot asoschisi Gippokrat, rim shifokori va olimi, Plinium Kattasi, ular 6 bobda muhokama qilingan.
Ikkinchi asr davomida yashagan, rim shifokori, Galen professional kasalliklar va mis qazib olish bo’yicha konchilar uchun mo’ljallangan kislotali aerozollar haqida yozgan. Yana u tog’ sanoati, oshlash va kimyoviy kasblardan xavotir olgan, jismoniy kontaktlar olib borgan shu kasblarga mehnat qilayotganlarning qator kasalliklarini belgilagan.
Yevropa Renessansi va sanoat inqilobi
Tiklanish davri boshlanishiga qadar jarahotlanish, kasallanish va moddiy zararni oldini olish haqida ma’lumot kam. O’rta asr kitobchilarining, qo’rg’oshindan zaharlanishda, tillarining suyoqning metal eritmasi chuqur joyi o’rtasida igna bilan umumiy amaliyotda amalga oshirilgan aziyat chekganlar haqida 15 asrga qadar bir necha bor qayd qilingan. Afsuski, ushbu davr davomida mehnatni va sog’liqni saqlashga nisbatan oz narsa qayd qilingan. Yevropa Tiklanish davrida olimlar va kimyogarlar ishchining professional faoliyati va salomatlik hamda xavfsizligi o’rtasidagi aloqani seza boshlashgan. Masalan, Ulrix Ellenborg, “zaharli va zararli bug’lar va metal bug’larini” tan oldi, ularni aniqladi va ular haqida ma’lum qildi. 1973 yilda qo’rg’oshin va simobni hisobga olganda, ayrim metallarning bug’lari xavfli bo’lgani hamda ushbu manbalardan sanoatlashgan zaharlanishning alomatlarini tavsiflab bergan.Va unga asbest kasalligi va konchilar o’rtasidagi o’pka kasalliklar haqida ma’lum bo’ldi.
Bernardo Ramatsini, italiyalik shifokor, 1700 yilda professional kasalliklar haqidagi birinchi traktat hisoblangan, “De morbis artificum diatriba” yoki “Ishchilarning kasalliklari” ni nashr qildi. Ayrimlarning fikri bo’yicha, tibbiyot asoschisi va ikkinchilarning Sanoat gigiyenasi asoschisi, shifoklarga bemorlaridan “Siz nima bilan shug’ullanasiz” deb so’rashni maslahat bergan. U talabarni professional kasallliklarning tabiyatini do’konlarda, zavodlarda, kon va inson mehnat qilgan hamma joyda o’rganishga chaqirgan.
1966 yilda olov Londonni qamrab olgan va bir necha kun avj olgan. Shu damda London, uchqun sal tegishidan yonayotgan o’rta asr binolari yelimi bilan qoplangan, g’ishtli – yog’ochli shahar bo’lgan. Puding - Leyndagi mexmonxonadan o’t, neft, yo’qilg’i va yonuvchi mahsulotlar bilan to’la bo’lgan, qirg’oq qoshidagi omborxonalarga, Temz – Stritga o’tgan. Shu kabi katta yong’in vaqtidagi oddiy yordam murojaati, yong’in yo’lidagi har bir binoni yo’q qilishi kerak edi, biroq shahar hokimi tiklanishning ulkan qiymatidan xavotirlangan. O’sha davrdagi qurilish normalari va qoidalari yo’qligi bois, uylar ko’pincha ko’chalar chekasida qurilgan. Ikkinchi va keyingi qavatlar ko’pincha konsol qavatlar bo’lgan, tepa qavatlari ko’chaning u tomonidagi uylarga deyarli tegib turgan. Qurilish normalari va qoidalari, yong’in xavfsizligining birinchi misollari shu tabiiy ofat natifasida yuz bergan. 1760 va 1840 yillar o’rtasidagi davrda tarix kuchli ta’surot qoldirgan texnologiya doirasidagi yutuqlarning guvohi bo’lgan.
Doktor Persival Pott (1775 yil atrofida) saratonning birinchi shaklini aniqladi. Lanset bargizubdagi moyak xaltasida bo’ladigan saratonni kuzatgan va uning bitum va qorakuyaga ta’siriga bo’lgan munosabatni aniqlagan. Ushbu topilma ko’plab qoidalar yaratilishiga sabab bo’lgan, u 1788 va 1875 yillar o’rtasida qabul qilingan, Lanset Bargizub Akti deb atalagan. Taxminan shu vaqtda, bir nechta sanoatchilar o’z ishchilarining farovon hayoti haqida qayg’ura boshladilar.
Mavzudagi barcha ma’lumotlar Fundamentals of occupational safety and health / Mark A. Friend and James P.Kohn.—4th ed. 12 bobidan olingan.
Tegirmon egasi, Ser Robert Pil, ko’pincha zavodda mavjud bo’lgan, chidab bo’lmaydigan ish shart – sharoitlari haqida Angliya Parlamentini xabardor qildi. Yetimlarning xizmati sanitariya – gigiyena sharoiti bo’lmagan mashaqqatli vazifalarni bajarishda foydalanilgan. Uning ushbu achinarli sharoitlarni o’rganishi, badavlat kishining o’rtacha yoshi 44 yosh bo’lganda, ishchilar sinfining o’rtacha umrining uzoqligi, 22 yilni tashkil etishini ko’rsatdi. Texnologiya rivojlanishi va sanoat inqilobi sari mehnatni va sog’liqni saqlashning xavfi oshishi tahdidi keldi. Mexanik tekstil uskunalarining, metal quyish pechkasi, par mashinasiinnovatsiyasi va boshqa ko’plab ixtirolar yangi va yanada xavfli ish muhitini yaratdi. Zavod va boshqa ish joylari harakatlanuvchi kamarlar, shkivlar va tishli g’ildiraklar labirintiga aylandi. Inson tuyg’ulari bug’lar, zaharli bug’lar, shovqin va issiqning hujumiga duchor bo’ldi. Salomatlik va xavfsizlik muammosi ishchi kuchiga katta sondagi ayollar va bolalar kirib kelishi og’irlashtirdi. Uzun ish kunlari, antisanitariya sharoiti, va talabchan jismoniy mehnat shu yangi ish kuchi uchun jarohat va kasalliklarning ehtimolini oshirdi.
Sanoat inqilobining tongida, Angliyada Charlz Tekra mehnat va sog’liqni saqlashga qiziqib, sanoat, tijorat, hayotiy odatlar, fuqarolik holat, va boshqa salomatlik hamda umr uzunligiga ta’sir ko’rsatadigan kasblarni o’rgana boshladi. Ingliz olamidatibbiyotning professional prinsiplarini ishlatib, sanoat tibbiyoti amaliyotini aniqlagan, u birinchi shifokor bo’ldi. Uning asarlari jamiyatni yangi ishchi sinfining mushkul holati haqida xabardor qildi. 1842 yilda Edvin Chedvik, britaniyalik advokat va sanitariy shifokori, uning “Buyuk Britaniya aholisining mehnatchilarining sanitar sharoitlari” ma’ruzasida zavod ishchilarining mushkul sharoitlarini tasvirlab berdi. U shaharlarda umr davomiyligi, qishloqlarga qaraganda kam ekanligini, hamda havo ifloslanishi haqidagi xulosasini yozib qo’shdi.
Qo’shma Shtatlarda sanoat inqilobi 19 asrning boshida boshlandi, modomiki Yangi Angliyada zavod va fabrikalar ishga tushdi. Louellda, Masachusets shatatida, olti va o’n yoshdagi yosh ayyol va qizlar, uzoq vaqt ishlaganlar, ko’pincha ertalabki soat beshdan kechki soat yettigacha. Ularning ishi qo’llari harakatdagi mashinalar boshqaruvimexanizmiga yaqin joylashishini talab qilgan. Ko’pchiligi yaralangan yoki harakatdagi tishli g’ildirakdan, va tekstil mashina shkivlaridan shikastlangan.Ularning barmoqlari kesilgan yoki shunchalik shikastlangan edi, oqibatda mashinani saqlovchi qonunlar qabul qilingan edi. Metallurgiya sanoati qazilmasida o’lganlar soni tekstil sanoatida o’lganlar soni kabi ko’p bo’lgan. 1877 yilda Masachusets xavfli uskunalar kafolatini talab qiladigan, ish beruvchining harakatini va javobgarligini bog’lagan qonunni qabul qildi.
Qo’rg’oshin va simobning kabi zaharli metallar ta’siri yuzlab yillar davrida professional sog’liqning muammosi bo’lgan. Texnologik ixtirolar yangi va noyob xavflarni kiritdi. Texnologiyaning dizayn va ish o’rindagi dramatik o’zgarishlar, boshqa ixtirolar qatorida salomatlik holati va xavfsiz ish o’rinlarining yaxshilanishiga olib keldi. Bugun ishchilar ish joyida, ko’p yillar oldin, ota-bobolari kabi xavflarga mubtalo bo’lishlari mumkin. Zavodning qarovsiz qolgan, barmoq va qo’llarni shikastlaydigan tishli g’ildiraklar, bilak va qo’llar jarohatiga olib kelluvchi ofis elektron uskunalariga oz’gartirilgan. Ishchilar hali hamon kimyoviy va zararli havflarga to’qnash kelmoqdalar. Buni G’arbiy Virjiniyadagi, Tri –Mayl – Aylendida, Karbid Soyuzi Institutida yuz bergan sanoat halokatlar tasdiqlaydi. Hozirgi mehnatni va sog’liqni saqlash sharoitlarining murakkabligi ish jarayonidagi zamonaviy texnologiyalari murakkabligi bilan bog’liq. Ushbu sohada amaliyot qiladiganlar inson xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot manbalari uchun kerak bo’lgan, keng bilimlar spektri va malakasini rivojlantirishlari lozim. Ushbu bilimlar asosi o’zida shu sohada foydalaniladigan, asoslangan terminlar va tasavvurlar tushunchasini mujassam qiladi. Undan tashqari, mehnatni va sog’liqni saqlash professionallari o’z vazifalarini samarali bajarish va xavfsizlik maydonidagi majburyatlar uchun lozim bo’lgan malakaga ega bo’lishlari kerak.
Mavzudagi barcha ma’lumotlar Fundamentals of occupational safety and health / Mark A. Friend and James P.Kohn.—4th ed. 12 bobidan olingan.
|
| |
