|
Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта
|
| bet | 191/201 | | Sana | 20.06.2024 | | Hajmi | 7,87 Mb. | | #264582 |
Bog'liq Αquv – uslubiy majmuaning tarkibi5-Seminar mashg‘uloti.
Xavflarni o’rganish va baholash.
Faoliyat va mehnatning shakllari xilma - xildir. Ular turmushda, jamiyatda, madaniyatda, ishlab chiqarishda, ilmda va boshqa hayot sohalarida kechadigan amaliy, aqliy va ma'naviy jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Faoliyat jarayonining modelini umumiy holda ikkita elementdan tashkil topgan deb qarash mumkin, ya'ni bir-biri bilan to‘g‘ri va qayta aloqada bo‘ladigan inson va muhit elementlaridir. Qaytma aloqalar moddiy dunyo reaktivligining umumiy qonunlariga asoslangan bo‘lib, «inson-muhit» tizimi ikki maqsadlidir. Bitta maqsad ma’lum samaradorlikka erishishdan tashkil topsa, ikkinchisi-ko‘ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilishdan iboratdir.
Faoliyat xavfsizligi qadim zamonlardan to hozirgi kunimizga qadar insoniyat ilmiy va amaliy qiziqishlarining eng muhim bir tomonidir. Odamzot har doim o‘zining xavfsizligini ta'minlashga intiladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bu masalalar maxsus bilimlarni talab qiladi. Bizning davrimizda xavfsizlik muammolari yanada keskinlashdi. Mamlakat va jamiyat baxtsiz hodisalar, yong‘inlar, avariyalar va talofatlardan ulkan zarar ko‘rib kelmoqda.
Shuning uchun xavflardan himoyalanish masalalarida odamlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kashf etadi. Bizning jamiyatimizni barqarorlashtirishda HFX muhim ijtimoiy rol o‘ynaydi va halq xo‘jaligining faoliyati xavfsizligi darajasini oshirishga ulkan hissa qo‘shadi.
Xavf-hayot faoliyati xavfsizligining markaziy tushunchasi bo‘lib, u hodisa, jarayon va obyektlarning inson sog‘lig‘iga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita, ma'lum sharoitda qay darajada zarar yetkazish qobiliyati tushuniladi, ya'ni ko‘ngilsiz oqibatlarni olib keladi.
Tahlilning maqsadiga ko‘ra xavfni xarakterlovchi belgilarning soni ko‘payishi yoki kamayishi mumkin. HFX dagi xavfga berilgan yuqoridagi ta'rif mavjud bo‘lgan standart tushunchalarni (xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari) o‘ziga tortuvchi, hamda faoliyatning hamma turlarini hisobga oluvchi juda salmoqli tushunchadir.
Xavf energiyaga ega bo‘lgan kimyoviy yoki biologik aktiv komponentlarni o‘zida joylashtirgan hamma tizimlarni, hamda ishni hayot faoliyati sharoitiga javob bermaydigan tavsiflarini o‘zida saqlaydi. Potensial (yashirin) xavflarni yuzaga keltiruvchi sharoit sabablar deyiladi. Identiflkatsiya jarayonida aniq masalalarni yechish uchun muhim bo‘lgan xavflar nomenklaturasi va ularning paydo bo‘lish ehtimolligi, joyini yakkalash, ko‘zda tutilgan zarar va shunga o‘xshash o‘lchamlar aniqlanadi.
Boshqacha qilib aytganda, sabablar vaziyatlar to‘plamini xarakterlaydi, unga ko‘ra xavflar paydo bo‘ladi, u yoki bu kutilmagan oqibatlarni va zararlarni keltirib chiqaradi.
Zarar yoki kutilmagan oqibatlarning shakllari har xildir: har xil og‘irlikdagi jarohatlar, zamonaviy usullar bilan aniqlanadigan kasalliklar, atrof -muhitga keltiradigan zarar va boshqalar.
Xavf, sabablar va oqibatlar - bular shunday voqealarning, ya'ni baxtsiz hodisa, favqulodda holat va yong‘inlarning asosiy ko‘rsatkichlaridir.
Uchlik-"xavflar-sabablar-ko‘ngilsiz oqibatlar" bu rivojlanishning logik jarayoni bo‘lib, potensial xavfni mavjud bo‘lgan zararga olib keladi. Qoida bo‘yicha bu jarayon bir necha sabablarni o‘z ichiga oladi, ya'ni u ko‘p sabablidir.
Ko‘ngilsiz oqibatlarga quyidagilarni aytish mumkin: inson hayotiga va sog‘lig‘iga zarar yetkazish, yong‘inlar, buzilishlar (avariyalar), talofatlar (katastrofalar) va boshqalar. Bu ko‘ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisa, ta'sir va boshqa jarayonlar xavflar deb ataladi. Xavflir yashirin (potensial) va real turlarga ajratiladi.
Xavflar uchun quyidagi belgilar xarakterlidir: hayotga tahlika, sog‘liqqa zarar, inson a'zolari ishlashining qiyinlashishidir.
Potensial xavf amalga oshishi uchun sabablar deb ataluvchi sharoitlar zarur. Tajriba shuni ko‘rsatadiki, har qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish aksiomal xarakterga egadir va bir vaqtning o‘zida tan olinadiki, xavf (tavakkal) darajasini boshqarsa bo‘ladi, ya'ni kamaytirsa bo‘ladi. Bu tasdiqlanish ma'qul bo‘lgan tavakkal konsepsiyasiga olib keladi va bu mutlaq xavfsizlikka erishib bo‘lmasligini tushunishga asoslanadi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” ilmiy fan bo‘lib, xavflar va ulardan himoyalanishni o‘rganadi. Uni o‘rganishning predmeti faoliyat (mehnat)ning bir tomonidir, aynan, xavflar va ulardan himoyalanish- maqsadning ikkinchi tarafidir. «Hayot faoliyati xavfsizliginin asoslari» ning maqsadi- ishlab chiqarishda va favqulodda holatlarda xavfsizlikni ta'minlash va yaxshi ish sharoitlarini yaratish uchun insonlarni nazariy va amaliy jihatidan tayyorlash hamda ekstremal vaziyatlarda qanday harakat qilish va o‘rgatishdan iboratdir.
Shuning bilan birgalikda «Hayot faoliyati xavfsizligining asoslari» bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan uchta asosiy vazifani yechadi:
- xavflarni identifikatsiyalash, ya'ni xavflarning sonli tavsifi va kelib chiqish nuqtalarini ko‘rsatgan holda ularning qiyofasini bilish;
- foyda va xarajatni taqqoslash asosida xavflardan himoyalanish;
-mumkin bo‘lgan salbiy xavflarni (qolgan xavf-xatar konsepsiyasidan kelib chiqqan holda) bartaraf qilish. Kishilik jamiyatini rivojlanish tarixining eng dastlabki bosqichlarida faoliyat sharoitlariga e'tibor qaratilgan, shu jumladan inson sog‘lig‘ini saqlash masalalari ham ko‘rilgan.
Xavfsizlik haqidagi rivojlanishga ayrim misollar keltirsak: Aristotel (bizning eramizdan 384-322), Gippokrat (b.e. 460-377) va boshqa olimlarning asarlarida mehnat sharoiti masalalari o‘rganilgan. Tiklanish davrining buyuk tabibi Parauels (1493-1541) o‘zining asarlarida tog‘ ishlari bilan bog‘liq bo‘lgan xavflarni o‘rganadi. Nemis shifokori va metallurgi Agrikola (1494-1555) o‘zining “Tog‘ ishlari” asarida mehnat muhofazasi masalalarini bayon qilgan. Italyan shifokori Ramassini (1633-1714) kasbiy gigiyena faniga asos solib, "Kulollar kasalliklari" kitobini yozdi. Rus olimi Lomonosov M.V. (1711-1765) tog‘ ishida mehnat xavfsizligi bo‘yicha asos soluvchi asarini yozadi, akademik Ligachev V.A.ning asarlari texnosferaning xavfsiz rivojlanish muammolariga bag‘ishlangandir.
«Hayot faoliyati xavfsizligining asoslari» ilmiy fan sifatida o‘zining nazariyasi, metodologiyasi va metodlariga ega va bir vaqtning o‘zida quyidagi: muhandislik psihologiyasi, odam flziologiyasi, mehnat muhofazasi, ekologiya, ergonomika va boshqa fanlarning yutuqlariga suyanadi, «Hayot faoliyati xavfsizligining asoslari» metodologik bazasining tizimli tahlildir.
Faoliyat xavfsizligi qadim zamonlardan to hozirgi kunimizga qadar insoniyatni ilmiy va amaliy qiziqishlarining eng muhim bir tomonidir. Odamzot har doim o‘zining xavfsizligini ta’minlashga intiladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan bu masalalar maxsus bilimlarni talab qiladi. Bizning davrimizda xavfsizlik muammolari yanada keskinlashdi. Mamlakat va jamiyat baxtsiz hodisalar, yong‘inlar, avariyalar va talofatlardan ulkan zarar ko‘rib kelmoqda.
Shuning uchun xavflardan himoyalanish masalalarida odamlarni tarbiyalash muhim ahamiyat kashf etadi. Bizning jamiyatimizni barqarorlashtirishda bu fan muhim ijtimoiy rol o‘ynaydi va xalq xo‘jaligi faoliyatining xavfsizligi darajasini oshirishga ulkan hissa qo‘shadi.
Taksonomiya - bu murakkab hodisalar, tushunchalar, obyektlarni sinflashtirish va tizimlashtirish haqidagi fandir. Taksonomiya so‘zi xavflarni qonun bo‘yicha joylashtirish degan ma'noni beradi. Xavf ko‘p belgilarga ega bo‘lgan murakkab ierarhik tushunchadir. Faoliyat xavfsizligi sohasida ilmiy bilimlarni tashkil qilishda xavflarni taksonomiyalash muhim rol o‘ynaydi va ularning tabiatini chuqur bilishga undaydi.
Hozircha xavflarning yetarlicha to‘liq, mukammal taksonomiyasi yaratilmagan. Bu o‘qituvchi va olimlar oldida kelgusida juda katta ilmiy izlanishlar olib borishini ko‘rsatadi.
Nomenklatura - ma'lum belgilariga ko‘ra tizimlashtirilgan xavfli nom va so‘zlar ro‘yxatidir. Hozirgi kunda xavflarning nomenklaturasini umumiy holda alfavit tartibida quyidagicha keltiramiz: Ajal, alanga, alkogol, buzilish, vakuum, vulkan, vahima, gaz, gerbitsid, dahshat, dard, dinamik zo‘riqish, yemirilish, yomg‘ir, yong‘in, zahar, zilzila, ifloslanish, ichkilik kasalligi, kamchilik, kuyish, lat yemoq, loyqalanish, lazer nurlari, magni maydoni, momaqaldiroq, meteoritlar, mikroorganizmlar, namlanish, plusatsiya, pasayish, radiatsiya, rezonans, sog‘aymoq, saqlanish, sirpanish, tebranish, tok urishi, toymoq, uzilish, urmoq, ultratovush, hujum, xavf, .charchash, shamol, shovqin, elektr toki, elektr maydoni, yaxmalak hamda yadro.
Aniq ilmiy izlanishlar olib borilganda, har bir alohida obyektlar
uchun (ishlab chiqarish, sexlar, ish joylari, jarayonlar, kasblar va
hokazo) xavflar nomenklaturasi tuziladi.
Kvantifikatsiya - murakkab tushunchalarning sifatini aniqlashda sonli tavsiflarni joriy qilishdir. Amalda kvantifikatsiyaning sonli, balli va boshqa usullari qo‘llaniladi. Xavflarni baholashning eng keng tarqalgan usuli- tavakkaldir.
Identifikatsiya- hayot faoliyatini ta'minlashga yo‘naltirilgan oldini olish va tezkor tadbirlarni yaratishga zarur va yetarli bo‘lgan sonli, vaqtinchalik, fazoviy va boshqa tavsiflarni topish va aniqlash jarayonini tushunamiz.
Xavf ko‘ngilsiz voqeaga har xil sabablar bilan aylanishi mumkin. Baxtsiz hodisalarning oldini olish asosida sababini qidirish yotadi.
Bir necha misollar keltiramiz: - zahar (xavf) - xato (sabab) - zaharlanish (ko‘ngilsiz oqibat); elektr toki (xavf) - qisqa tutashuv (sabab) - kuyish (ko‘ngilsiz oqibat); ichkilik (xavf) - ko‘p ichish (sabab) -o‘lim (ko‘ngilsiz oqibat).
Xavflar quyidagicha sinflanadi:
1. Kelib chiqish tabiatiga ko‘ra xavflar: tabiiy, texnikaviy, antropogen (inson bilan bog‘liq), ekologik va boshqalarga bo‘linadi;
2. Maxsus standartlar bo‘yicha: fizikaviy, kimyoviy, biologik va psixofiziologik;
3. Salbiy oqibatlarning vaqt bo‘yicha kelib chiqishiga ko‘ra xavflar impulsli va kumulyativ (inson organizmida yig‘iluvchi) bo‘ladi;
4. Olib keluvchi oqibatiga ko‘ra: toliqish, kasallanish, jarohatlanish, halokat, yong‘in va o‘lim xavflari;
5. Keltiruvchi zarariga ko‘ra: ijtimoiy, texnik, ekologik;
6. Yakkalashi bo‘yicha: litosfera, gidrosfera, atmosfera va kosmos bilan bog‘liq bo‘lgan xavflar;
7. Kelib chiqish sohasiga ko‘ra: turmushda, sportda, yo‘l transportida, ishlab chiqarishda, yuzaga keladigan xavflarga bo‘linadi;
8. Tuzilishiga ko‘ra xavflar oddiy va hosil qilingan (oddiylarning ta'sirida hosil qilingan) bo‘ladi;
9. Insonga ta'sir qilish xarakteriga qarab faol (aktiv) va sust (passiv) xavflar bo‘ladi.
Energiya hisobiga faollashadigan xavflar sust xavflarga kiradi,
bularni insonning o‘zi vujudga keltiradi. Bular: o‘tkir (sanchiluvchi va
kesuvchi) qo‘zg‘almas jismlar, insonlar yuradigan yuzalarning notekisligi, qiyaliklar, balandliklar, bir-biriga tegayotgan, tekisliklar orasidagi ishqalanish va boshqalar.
Xavflarning baxtsiz hodisa yuz berishidan oldingi (aprior) va u yuz bergandan keyingi (aposterior) belgilari mavjuddir.
Har qanday faoliyatning xavfliligini tasdiqlashga insoniyat tajribasi asos bo‘ladi. Faoliyatning birorta turi yo‘qki, u abadiy xavfsiz amalga oshsa. CTZ navbatida quyidagi xulosani ifodalashimiz mumkin: har qanday faoliyat potensial xavflidir. Bu tasdiqlanish aksiomatik xarakterga egadir. Berilgan aksioma faqat metodologik va evristik ahamiyatga egadir.
|
| |
