Microsoft Word Aysen-Valide dissertasiya doc

3 
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI 
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ 
 
MAGISTRATURA MƏRKƏZI 
Ə
lyazması hüququnda 
 
 
HÜSEYNOVA AYŞƏN MƏDALƏT QIZI 
 
“MİNREAL VƏ TƏKRAR XAMMALLARIN KOMPLEKS 
İ
STİFADƏSİNİN İQTİSADİ-EKOLOJİ ASPEKTLƏRİ” 
mövzusunda 
MAGİSTR DISSERTASIYASI 
 
İ
stiqamətin şifri və adı 060404 İqtisadiyyat 
İxtisasın adı Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı 
 
və proqnozlaşdırma
Elmi rəhbər Magistr proqramının rəhbəri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) (A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) 
c.e.n. dos. V.Z.Mehdiyeva f.r.е.n. dos. F.M.Novruzova

4 
Kafedra müdiri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) c.e.n. dos. Mehdiyeva V.Z. 
 BAKI – 2016 
 
MÜNDƏRCİAT 
GİRİŞ............................................................................................3-4 
I FƏSIL. TƏBII SƏRVƏTLƏRDƏN ISTIFADƏ 
PROBLEMLƏRI. ....................................................................5-24
II FƏSIL. POLIMETAL YATAQLARININ ISTISMARI VƏ
ISTIFADƏSI..........................................................................25-27 
2.1. Xammalın selektiv üsulu ilə emalı....................28 
2.2. Xammal rayonlarında dağ-mədən və ilk emal
müəssisələrinin inşası mənbələri................................29 
2.3. 
Saflaşdırma 
və 
metallurgiya 
zavodlarının 
tikilməsi..................................................................................30-36 
III FƏSIL. HASILAT SƏNAYESI TULLANTILARINDAN VƏ 
TƏKRAR XAMMALARDAN ALINAN MƏHSULLARIN 
IQTISADI QIYMƏTLƏNDIRILMƏSI...............................34-36 
3.1. Təbii sərvətlərin istifadəsində ekoloji-iqtisadi göstərcilər.....47-50 
NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR.............................................................70 
İ
STİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT ........................................71 

5 
 
 
 
3.2. 
Torpaqların 
çirklənməsində 
hasilat 
(dağ-mədən) 
sənayesinin rolu və mühafizə tədbirləri..............................51-69 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

 
 
 

6 
Giriş 
Mineral və təkrar xammal məhsullarının kompleks istifadəsi 
istismarda, hasilatda, emalda, torpaqların rekultivasiyasında, ekoloji 
mehitin mühafizəsində müxtəlif mərhələlər üzrə özünü göstərir. Bu 
prosesdə əsas məqsəd istehsal proseslərində xammalların dolğun 
çıxarılmasından, ilkin və təkrar məhsulların elementlərinin emalının 
səmərəli təşkilindən və istehsalın münasib yerləşməsindən ibarətdir. 
Buna nail olmaq üçün aztullantılı və tullantısız texnologiyanın 
tətbiqi zəruridir. Bu proses istehsalın kompleks və əlaqəli təşkilini, 
həmçinin səmərəli yerləşdirilməsini təmin edən mühüm tədbirdir. 
Kompleks istifadənin əsas şətrlərindən biri də tullantıların 
emalıdır. İstehsalın inkişafı, texniki - iqtisadi, texnoloji, ekoloji 
məsələlərin həllinə, xammalın, tullantıların kooperasiya yolu ilə 
kompleks istifadəsinə şərait yaradır. Bu halda müəssisələrin
maddi-texniki bazası genişlənir, emal texnologiyasının tətbiqi, 
rayonun iqtisadi potensialı artırılır. 
Faydalı qazıntıların və təkrar xammal məhsullarının elmi-
texniki tərəqqi arasında sıx əlaqə mövcuddur. Burada əsas göstərici 
səmərəlilikdir. Mineral xammalların səmərəliliyinin əsas göstəricisi 
onların tərkibindəki mühüm elementlərin çıxarılmasının optimal 
ə
masalı, yüksək gəlirlə yanaşı ətarf mühitə dəyən neqativ halların 
aradan qaldırılmasıdır. 
Xammaldan faydalı elementlərin tam çıxarılmasında maddi 
marağın artırılması mühüm iqtisadi vasitədir. Faydalı elementlərin 
çıxarılma əmaslı iqtisadi kateqoriyanın tərkib hissəsidir. İstehsalın
belə təşkilində ilkin, təkrar xammal məhsulları ilə yanaşı iqtisadi 
qiymətləndirmədə onlara sərf olunan xərclər də nəzərə alınır. Daha
doğrusu vahid xammalrdan alınan əmtəllik və hazır məsulların 
həcmini, iqtisadi səmərəsini təyin etməyə imkan verir. ETT-nin 

7 
inkişafı ilə əlaqədar əvvəllərdə sadə və yeknəsək tərkibli kompleks 
xammallar kimi qiymətləndirilir. Etiraf etmək lazımdır ki, məsələn, 
respublikamızda faydalı qazıntıların emalında komplekslilik 
səviyyəsi hələ də aşağıdır. 
Xammalların tərkinbindən çıxarılması mümkün olan faydalı 
elementlərə faktiki çıxarılan və emal edilənlərin arasında olan fərq 
komplekslilik səviyyəsi adlanır. Burada komplekslilik əmsalının 
iqtisadi və ekoloji səmərəsi, müəsisələrin texniki-iqtisadi 
göstəriciləri və texnoloji üsulların tətbiqi nəzərə alınır. 
Sübut olunmuşdur ki, tullantısız və az tullantılı texnoloji 
üsulların tətbiqi şəraitində xammalardan alınan hazır məhsulların 
miqdarını 55-60 % artırmaq olar. Metallurgiya müəssisələrinin 
təcrübəsi göstərir ki, xammalın kompleks emalı, istehsalın səmərəli 
təşkili şəraitində bunlara sərf edilən xərcləri iki-üç ilə ödənilər. 
Beləliklə məhsuldar qüvvələrin, xüsusilə sənayenin, texniki 
tərəqqinin inkişafı dövründə təbii sərvətlərdən, təkrar xammaldan 
səmərəli istifadə aşağıdakı amillərlə əlaqədardır. 
-
rayonlararası, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə, müxtəlif növlü 
məhsul istehsalında iştirak edən təbii-iqtisadi zəminlə ; 
-
xammalın tərkibindən faydalı elementlərin maksimum 
çıxarılmasını təmin edən mürəkkəb emalən tətbiqi ilə ; 
-
müvafiq texniki-iqtisadi imkanlara malik olan rayonların 
iqtisadi inkişafı ilə ; 
-
ilkin və təkrar xammal tullantılarının səmərəli istifadəsi və ətraf 
mühitin mühafizəsi sahəsində iqtisadi maraqlandırma ilə. 

8