bu yerda,
j n— tok zichlik vektori
j ning
ds yuza normaliga proyeksiyasi.
/ = J
jds
= J
j nds.
(5)
Bundan, tok kuchining berilgan yuza orqali o'tuvchi tok zichligi vektori
oqimiga teng ekanligi kelib chiqadi. Shuni aytish kerakki, tok tashuvchilaming
tartibli harakat tezligi uncha katta emas, masalan, eng yaxshi o‘tkazgichlardan
biri misda 1 m m /s dan katta emas.
0 ‘tkazgichda tok mavjud bo'lishi va saqlanib turishi uchun elektrostatik
kuchlardan tashqari elektr zanjirida elektrostatik bo‘lmagan kuchlar ham
boMishi kerak. Bu kuchlarga
tashqi kuchlar
deyiladi.
Tashqi kuchlar
o'zgarmas tok zanjirlarida tok manbayi (galvanik elem entlar, akkumu-
latorlar) ichida ta ’sir ko‘rsatadi.
Tashqi kuchlar, o ‘zgaruvchan magnit
maydonlari hosil qiladigan elektrga mansub (elektrostatik emas) kuchlar
bo'lishi mumkin. Ularning vazifasi — zaryadlarni ajratishdir. Tashqi
kuchlar
m iqdorini tavsiflash uchun
elek tr yurituvchi kuch
(E.Y.K.)
deb ataluvchi skalyar fizik kattalik kiritiladi.
EYK so n jih a td a n ta sh q i k u ch la rn in g birlik m u sb at zaryad n i
k o ‘chirishda bajargan ishiga teng:
¿tashqi tashqi kuchlar maydon kuchlanganligi birlik musbat
zaryadga
ta ’sir qiluvchi tashqi kuchlar kabi aniqlanadi.
Elektrostatik va tashqi kuchlarning birlik musbat zaryadni ko‘chirish
uchun bajargan ishiga son jihatdan teng b o ‘lgan kattalik, zanjirning
berilgan qismi uchun kuchlanish tushishi yoki oddiy ravishda kuchlanish
V
deyiladi.
tashqi
(7)
(
8
)
U.,2 = Ф| - Ф2 + E l,2
Agar zanjirning bu qismida tashqi kuchlar boMmasa:
(9)
79
«i.2 =
( 1 0 )
kuchlanish zanjirning uchlaridagi potensiallar farqi bilan mos keladi.
Zanjirning tashqi kuchlari bo‘lmagan qismiga bir jinsli deyiladi.
Georg Om tajribada quyidagi qonunni kashf etdi: bir jinsli (tashqi
kuchlar b o ‘lmagan) metall o ‘tkazgichda tok kuchi kuchlanishga to ‘g‘ri
proporsional b o ‘ladi.
bu yerda,
R — o ‘tkazgich elektr qarshiligi.
Q a rsh ilik birligi sifatid a (O m )
qabul q ilin g an , bu sh u n d a y
o'tkazgichning qarshiligiki, bunda 1 V kuchlanish qo'yilganda zanjirdan
kuchi 1A bo'lgan tok oqib o'tadi.
Bir jinsli o ‘tkazgich uchun qarshilik:
bu yerda, p — moddaning
solishtirma elektr qarshiligi, / — o 'tk az
gichning uzunligi,
S — o ‘tkazgich ko‘ndalang kesim yuzasi.
T ajribalard an k o ‘rish m um kinki, h aro rat
oshishi bilan m etall
o ‘tkazgichning solishtirma qarshiligi ham oshib boradi. Bu quyidagi formula
bilan ifodalanadi:
bu yerda, po va pt — mos ravishda 0°C va t, 'C haroratlardagi solishtirma
qarshilik;
a — qarshilikning harorat kocffitsiyenti. 22-rasmda oddiy metallar
( 1-e g ri c h iz iq ) va o ‘ta
(
11)
(
12
)
