Ekvatorial iqlim mintaqasi.
Yil davom ida yuqori
harorat va yuqori nam lik hukmron. Kuchsiz shamollar
esib turadi. O ylik o'rtacha harorat +25 +28°C. Yog'in
miqdori 1000-2000 mm (Am azonka havzasining g'arbiy
qismi, Kongo havzasi, M alayya to'plam orollari).
62
Subekvatorial iqlim mintaqasi.
Yozda ekvatorial,
qishda tropik havo m assalari kirib keladi. Yoz sernam,
m ateriklarning ichki qism larida yillik yog‘in miqdori
1000-1500 mm. M ussonlarga ro‘para tog‘ yonbag'irlarida
yillik yog'in miqdori 6 0 0 0 -1 0 0 0 0 mm. Qishda quruq,
yog'insiz. M azkur m intaqaga Orinoko havzasi, tropik
A frika, H indiston yarim oroli, Hindixitoy, Avstraliyaning
shimoli kiradi.
Tropik iqlim mintaqasi.
Tropik havo m assalari yil
davom ida hukm ron. Passat sham ollari esib turadi. Havo
ko'p vaqt ochiq bo'ladi.
Subtropik iqlim mintaqasi.
Harorat yog'in va
shamollar m avsum lari bo'yicha o'zgarib turadi, qor
yog'ishi m um kin. Bu yerda quyidagi iqlim m intaqa
lari ajratiladi: a) O 'rta dengiz iqlimi, qishi yom g'irli,
yozi issiq, shamolsiz (O 'rta dengiz atroflari, Kalifor-
niya, Avstraliyaning janubi-g'arbiy qismi, O 'rta Gili);
b)m usson iqlimi oblastlari. Yoz issiq, seryom g'ir, qish
sovuq va quruq bo'ladi (Florida, Urugvay, Shimoliy
Xitoy); d) yozi issiq quruq oblastlar (Avstraliyaning
janubiy sohili, Turkm aniston, Meksika); e)yil bo'yi
bir tekisda yog'ingarchilik bo'lib turadigan oblastlar
(Avstraliyaning janubi-g'arbi, Tasmaniya, Yangi Zelan-
diya, A rgentinaning o 'rta qismi).
Mo'tadil iqlim mintaqasi,
g'arbiy sham ollar hukm
ron, m o'tadil havo m assalari ta’sirida iqlim tarkib topadi.
Fasllari aniq ifodalangan.
Qishda qor yog'adi. Q uyidagi iqlim turlari ajratiladi:
a) g'arbiy dengiz iqlimi (B uyuk Britaniya, Norvegiya
63
sohili, Alyaska qo‘ltig‘i, Aleut orollari); b) kontinental
iqlim (Yevrosiyoning ichki rayonlari); d) musson iqlimi
(Sharqiy Osiyo).
Q u tb iy yoki iqlim m in ta q a sid a A rktika havo
m assalari hukmron. Yoz va qish harorati orasidagi farq
katta. Ko‘p yillik muzloq yerlar ko‘p (Yevrosiyoning
shimoli, Kanada va Alyaskaning katta qismi).
Q utbiy iqlim m in taq a si. Yil davom ida A rktika va
A ntarktika havo massalari hukmron. Yer salqin, yog‘in
kam, qishi sovuq (Shimoliy A m erikaning orollari,
Yevrosiyoning shimoli, Antarktida).
X . T A B IA T K O M P L E K S I VA Z O N A L L IG I
G eografik qobiq juda ham m urakkab tuzilgan bo‘lib,
uning turli joylarida turlicha tabiiy sharoitlar shakllangan.
Shuning uchun Yer yuzasida cho'llar, dashtlar, o'rm onlar,
muzlar, daryolar, vodiylar va boshqa tabiiy komplekslar
vujudga kelgan.
Tabiat
komplekslari
tabiat
kom ponentlarining
(tog‘ jinslari, relyef, yerosti va usti suvlari, tuproq,
iqlim, o'sim lik va hayvonot dunyosi) o'zaro m urakkab
ta’siri natijasida vujudga keladi. H ar bir joyda tabiat
kom ponentlarining o'ziga xos aloqasi va o'zaro ta’siri
mavjud. Shuning uchun Yer yuzasida alohida-alohida,
bir-biridan tabiiy sharoiti bilan keskin farq qiladigan
tabiat komplekslari shakllangan. M asalan, qumli, gilli,
toshli, taqir va sho'rxok cho'llar.
64
Demak, tabiiy kompleks yoki tabiiy-hududiy komp-
leks deb, Yer yuzasining boshqa joylaridan tabiat
kom ponentlarining xususiyatlariga ko‘ra farq qiluvchi
qismiga aytiladi.
Tabiat kom pleksining chegarasi aniq ifodalangan
boNadi. M asalan, taqir, botqoq, ko‘l va h.k. «Kompleks»
so‘zi lotincha so‘z bo‘lib, «tutashish» yoki «uyg'unla-
shish» degan m a’noni beradi.
Okeanlarda esa tabiat komplekslari turli tarkib-
dagi suvlar, tog1 jinslari okean tubi relyefi, o'sim lik va
hayvonot dunyosining o'zaro ta’siri va aloqasi natijasida
vujudga keladi.
Tabiat komplekslari kattaligiga ko'ra ham bir necha
turlarga bo'linib ketadi. G eografik qobiq Yer yuzasidagi
eng katta tabiat kompleksidir. U yana ikkita y irik tabiat
kompleksiga bo'linadi:
quruqlik
va
suvlik.
Yer yuzasida tabiat komplekslari gorizontal yo'na
lishda alm ashinadi va geografik qobiqning gorizontal
(ko'ndalang) tuzilishini tashkil qiladi. M asalan, qutbiy
m uz cho'llari, tundra, o'rm on-tundra, o'rm on, o'rm on-
dasht, dasht, chalacho'l, cho'l va h.k.
| 