|
-TEMA. TÚRLER ARA HÁM TÚR IShINDE ShAǵILISTIRIW
|
| bet | 13/15 | | Sana | 03.12.2023 | | Hajmi | 80,07 Kb. | | #110234 |
Bog'liq 1 (8)6-TEMA. TÚRLER ARA HÁM TÚR IShINDE ShAǵILISTIRIW.
1. Shaǵilistiriwda ota-ona juftliklari bir turga tiyisli bwlsa turlar ichidagi shaǵilistiriw deyiladi. Shaǵilistiriw mu-rakkab shakllanish protssesi bwlib, qospaqda ota-onasiga tiyisli bwlmagan belgi va qásiyetler ham paydo bwlishi mumkin. Taza sort olishdiń muvaffaqiyati ota-ona juftliklarini twǵri tan-lashga boǵliqdir. Amaliy selekciyada bu masala eng murakkab va muhim esaplanadi. Qospaqda ota-ona belgi va qásiyetleri har xil birikmalarda namoyon bwlishi mumkin. Miywe eginlerida ota-ona juftliklaridiń geterozigot holatda bwlishi qospaq uruǵ avlodlaridiń murakkab parchalanishiga olib keladi va ularni tahlil qilish jiddiy xatoliklarga olib kelishi mum-kin. Shaǵilistiriw ushin ota-ona juplardi tanlaw ekologik-geografik princip boyinsha, ayrim vegetativ fazalaridiń bosh-lanish muddatlari va davomliligi, kesellik va zararkunan-dalarga bolǵan shidamliligi, hasildarliǵi va hasil berish xusu-siyatlari, miywesidiń támi va tovar sapalari, diallel` shaǵilistiriwlar natijasi va basqa ayrim foydali xwjalik belgi va qásiyetleri tiykarinda olib boriladi.
Diallel` shaǵilistiriwlar nátiyjesinde sortlardiń kombina-cion qobiliyatlarini aniqlaw ota-ona juplardi tanlawda muhim ahamiyatga ega. Ota-ona juftlarida nomaqbul belgi va qásiyetler (erta gullash, suwiqqa chidamsizligi, miywe sapai-diń tómen bwlishi va h.k.) iloji boricha kam rawajlanǵan va ular tek bittasida bwlishi mumkin. Taza sortda mujassam-lashtirish ushin zarur bolǵan belgi va qásiyetler boyinsha esa ota-ona juftlari bir-biridan parq qilishi kerek. I.V.Michu-rin kwrsatmasi boyinsha ota-ona juftlari bir-biridan geografik jihatdan va shu menen bir qatarda shaǵilistiriw amalga oshi-rilayotgan joydan uzoq joylashishi kerek. Bunda eng muhimi shu joylardiń ekologik sharayatlari boyinsha bir-biridai keskin parq qilishidir. N.I.Vavilov fikricha har xil ekologik joylardan kelib chiqqan sortlar chatishtirilganda qospaqlarda qim-matli, kam ushraytuǵin belgilar birikmasini topish mumkin.
Ota-ona juplardi har xil ekologik-geografik sharayat-lardan topish qiyin bolǵanda, ulardan bittasi jergilikli bwlsa kifoya qiladi. Jergilikli sortlardan selekciyada foydalanilganda qospaqlarda jergilikli sortlardiń belgi va qásiyetleri kwproq namoyon bwladi.
Respublikamiz ushin kesh gullaydigan, biraq erta pishadigan shańǵalaqli miywelar, kesh pishadigan va jaqsi saqlanadigan uruǵli miywelar zarur. Bu sortlar kesellik va ziyankeslerge, tashqi noqolay sharayatlarǵa shidamli, shox-shabbasi salistirǵanda kichik, miywesidiń támi va tovar qásiyetleri joqari bwlishi zarur. Bunday sortlardi keltirib shiǵariw ushin tanlangan juftlarda, yamasa ulardiń birida shu belgilar mujassam bwlishi kerek, Shaǵilistiriwda paydo bolǵan avlodlarga ota-ona ósimlikleri-diń jinsiy xujayralaridan genlar bir xil wtkaziladi. Shu-diń ushin oddiy va wzaro (reciprok) shaǵilistiriw nátiyjesinde kwp belgi va qásiyetler boyinsha avlodlar orasida parq kuza-tilmaydi. Biraq irsiyatda citoplazma ham málum rol` wynaydi. Citoplazma avlodlarga tek ona jinsiy gametalari menen birga wtadi. Shudiń ushin citoplazma menen boǵliq bolǵan belgi va qásiyetler tek ona tárepinen wtishi mumkin. Bu esa reciprok shaǵilistiriwda avlodlar irsiyatlaridiń har xil bwli-shiga olib, keladi. Kwpincha fiziologik qásiyetler avlodlarga citoplazma orqali wtadi. Shudiń ushin ota-ona juplardi tan-lashda ulardiń belgi va qásiyetleri avlodga har xil wtishini hisobga olish kerek.
Amaliy selekciyada shaǵilistiriwdiń har xil usillari qwl-laniladi, Shaǵilistiriw xillarini tanlaw wsimlik turi va udiń biologiyasiga, dastlabki material qásiyetleriga va bosh-qa shart-sharayatlarǵa boǵliq. Shaǵilistiriw oddiy va murakkb bwlishi mumkin. Bitta ota-ona juftlari wrtasida bir marta bwladigan chatishuv - oddiy shaǵilistiriw deyiladi. Oddiy chatish-tirishda qospaqlar bitta ota-ona juftlari irsiyatlaridiń qwshilishidan paydo bwladi. Oddiy shaǵilistiriwdiń bázilari reciprok (wzaro) bwlishi mumkin. Masalan: A x B va B x A.
Shaǵilistiriwda ekitadan ortiq ota-ona formalari ishtirok etsa yamasa alinǵan qospaqlar ota-ona juftlaridiń birortasi menen takroriy chatishsa bu murakkab shaǵilistiriw deyiladi. Murakkab shaǵilistiriw poǵonali yamasa qayta bwlishi mumkin. Pogonali shaǵilistiriw qospaqlarda bir qancha ota-ona shaklla-ridiń irsiyatini ketma-ket birlashtirish ushin qwllaniladi. Bunday chatishtirini quyidagicha ifodalash mumkin:
|
| |
