|
Mámleket sort sinovi hay`ati tárepinen islep shiǵariwda ekishga usinis etilgan sort rayonlashtirilgan sort deyiladi
|
| bet | 11/15 | | Sana | 03.12.2023 | | Hajmi | 80,07 Kb. | | #110234 |
Bog'liq 1 (8) Mámleket sort sinovi hay`ati tárepinen islep shiǵariwda ekishga usinis etilgan sort rayonlashtirilgan sort deyiladi. Respublikamizda har bir viloyat ózining rayonlashtirilgan sort-lariga ega. Bu sortlar yiǵindisi rayonlashtirilgan sortlar maj-mui deyiladi. Sortlardi úyreniw, sinash protssesi tóxtovsiz davom etib, har yili rayonlashtirilgan sortlar majmuiga ózgartirishlar kiritiladi.
Rayonlashtirilgan sortlardi kóbeyttiriwde sort tazaligiga va sortni jaqsilash maqsetinde klon selekciyasiga úlken e`tibor berilishi kerek. Rayonlashtirilgan sortlar kópaytirilganda elita nálleri etishtiriladi. Elita – sortga xos bólgan morfo-logik belgilarga, xojaliq-biologik sapalarga ega bólgan, yuqo-ri dárejede saralangan nállerdir. Elita nálleri virus ka-salliklaridan, karantin va xavfli kesellik va zararkunanda-lardan xoli boliwi kerek.
5-TEMA. SELEKTSIYA USHIN DÁSLEPKI MATERIAL TAYARLAW.
1. Taza sort jaratiw dastlabki materiallar tanlawdan bosh-lanadi. Selekciya ishidiń muvaffaqiyati ham soǵan twliq boǵ-liqdir. Dastlabki material taza sort aliwda foydalanila-digan ósimliklerdiń mádeniy va jabayi túrleri esaplanadi. Dastlabki material retinde wsimlik turidiń tabiatda va deh-qonchilikda ushraytuǵin hámme formalaridan, sortlarinan, kenja túrlerinen, ekotiplaridan paydalaniladi. Bunnan tashqari, ilmiy-tadqiqot institutlarida selekciya protssesinde alinǵan qospaqlar ham úlken ahamiyatga ega.
Selekcioner olim wz sortbatida selekciya fanidiń har xil usullardan foydalanib (sui`iy shaǵilistiriw, poliploidiya, jasalma mutagenez, erkin changlanish nátiyjesinde vujudga kelgan tabiiy qospaqlar va h.k.), dastlabki material jaratiwi va undan paydalaniw mumkin.
Taza sort aliwdan aldin shu wsimlik turidiń dunyoda mavjud bolǵan hamma mádeniy namunalarini va jabayi ajdodla-rini wrganish zarur. Ularni twplash va wrganish qancha twlaroq bwlsa, selekcioner olim ushin wz oldiga qwygan waziypalariga javob beradigan namunalarni tanlaw shuncha oson bwladi.
2. Boǵdorchilikdiń kwp ilmiy va amaliy masalalari miywe eginleriniń kelib chiqish mubiraqlari menen boǵlangan. N.I.Vavilov mádeniy ósimliklerdiń kelib chiqish markazlari boyinsha tálimot tuzdi.
Selekciyada ósimliklerdiń kelib chiqish markazlarini bilish, tiykarǵi túrleridiń va formalaridiń tarqalish hududla-rini va shakllanish makonlarini aniqlaw dastlabki material-larni twǵri tanlawda úlken yordam beradi. Kelib chiqish markaz-larida wsimlik turidiń eng kwp formalari uchraydi. Biraq shu menen bir qatarda foydali xwjalik belgilarga ega bolǵan shakllar markazlardan uzoqda joylashgan bwlishi mumkin. Aso-siy markazlar N.I.Vavilov tálimoti boyinsha 8 ta bwlib, ular tómendegilerden ibarat: Xitoy, Hindiston, Wrta Aziya Aziya oldi mamlakatlari, Wrta er dengizi, Abissiniya, Janubiy Meksika va Orayliq Amerika, Janubiy Amerika markazlari. Keyingi 10 jilliqlar dawaminda ósimlikler geografiyasidiń kengayishi, taza túrlerdiń, ekotiplardiń, taza ósimlikler shakllanish makonlaridiń topilishi va fanda bolǵan yutuqlar sababli mádeniy ósimliklerdiń kelib chiqish markazlariga bázi bir wzgartirishlar kiritishga twǵri keldi. Hozirgi paytda I.M.Ju-kovskiy tálimoti boyinsha mádeniy ósimliklerdiń 12 markazi belgilangan:
Xitoy-Yaponiya markazi. Markaz Xitoy Yaponiya va Korea yarim orolini wz ichiga oladi.
Indoneznya - Hindi Xitoy yarim oroli va Malay arxipelagi kiradi.
Avstraliya markazi.
Hindiston markazi (Hindiston yarim oroli mamlakatlari).
Wrta Aziya markazi. Afǵoniston, Tojikiston, Wzbekiston, £arbiy Tań-Shań hududlari kiradi.
Aziya oldi mamlakatlari markazi. Turkmanistondiń toǵli hududlari, Eron, Kavkaz orti mamlakatlari, Kichik Aziya mamlakatlari va Arabiston yarim oroli kiradi.
Wrta er dengizn markazi.
Afrika markazi.
Evropa-Sibir markazi.
Orayliq Amerika markazi. Meksika, Gvatemala, Kosta Rika, Gondoras, Panama mamlakatlari kiradi.
Janubiy Amerika markazi.
Shimoliy Amerika markazi.
Respublikamiz miywe eginleri selekciyası ushin Xitoy-Yaponiya, Wrta Aziya, Aziya oldi mamlakatlari, Evropa-Sibir va Shimoliy Amerika markazlarida formalanǵan túrlerdiń aha-miyati úlken.
3. Dastlabki material kelib chiqishi boyinsha jergilikli va chetdan keltirilgan bwladi. Selekciya ushin paydalanilatuǵin wsimlik túrleridiń jergilikli namunalari wzidiń biologik qásiyetleri boyinsha shu erdiń topiraq va iqlim sharayatlariga twla moslashgan bwladi. Ulardiń bu qásiyetleri jergilikli sharayatlarda formalanǵan va ular qospaqlarda namoyon bwlishi mumkin. Shudiń ushin ham selekcioner olimlar ósimliklerdiń jergilikli namunalariga úlken e`tibor berishadi. Biraq taza sort aliwda jergilikli materiallar menen chegaralanib qolish kerek emas. Bázan taza sortda mujassamlashtiriluvchi bolǵan muhim belgi va qásiyetler jergilikli namunalarda bwlmasligi mumkin. Masalan, olma, shabdal va basqa miywe eginleri túrleridiń miywe sapaini jaqsilashda chetdan keltirilgan materiallar yagona manba bwlib xizmet qiladi.
Selekciyada chetdan keltirilgan materiallardiń ahamiyati úlken bwlib, jergilikli materiallar menen bir qatarda ulardan unumli paydalaniwi kerek. I.V.Michurin va basqa selekcioner olimlar wzidiń ilmiy faoliyatlarida dunyodiń kwp qit`alari-dan keltirilgan namunalardan paydalaniwgan.
Chet mamlakatlardan awıl xolajıqwsimlik namunalarini keltirish introdukciya deyiladi. Dehqonchilikdiń ilk bosqich-larida xalq wrtasida savdo aloqalari rawajlaniwi menen wsim-liklar introdukciyasi boshlangan. Introdukciya «introduction» - kirish, kwchirish mánosini bildirib biror wsimlik turini avval wsmagan joyiga olib kelish yamasa kwchirish demakdir. Chetdan keltirilgan miywe eginleri namunalaridan foydalanib kwp taza sortlar olindi. Respublikamiz viloyatlarida rayonlashtirilgan miywe ekin sortlaridiń taxminan yarmi chetdan keltirilgan va ular úlken maydonlarda ekilmoqda.
Dastlabki material tanlawda tek shu turdiń mádeniyatda ushraytuǵin xilma-xil formalaridan foydalanib qolmasdan, balki tabiatda ham ushraytuǵin formalaridan paydalaniw zarur. Tabiat-da evolyuciya dawaminda foydali xwjalik belgilariga ega bolǵan shakllar, ekotiplar, tabiiy qospaqlar, kwp ushlap turadi. Ayniq-sa Orayliq Aziya toǵlarida yonǵoq, bodom, olma va basqa miywe eginleriniń selekciya ushin muhim bolǵan formalari mavjud.
|
| |
