|
1-tema: miywe-jemisli eginleri selekciyasi, oniń baǵshiliqta tutqan orini hám rawajlandiriwdaǵI Áhmiyeti
|
| bet | 12/15 | | Sana | 03.12.2023 | | Hajmi | 80,07 Kb. | | #110234 |
Bog'liq 1 (8)5-TEMA. SELEKTSIYA USILLARI.
1. XIX asrdan boshlab miywe eginleriniń taza sortlarin aliwda shaǵilistiriw (qospaqlash) qwllana boshlandi va bu selekciyadiń tiykarǵi usili bwlib qoldi.
Shaǵilistiriw nátiyjesinde qospaqlar hasil bwladi. Qospaq-lar jasalma yamasa tabiiy shaǵilistiriw nátiyjesinde hasil bolǵan taza organizmdir. Ota-ona juftliklarini twǵri tan`lap dura-gaylarda kerekli bolǵan belgi va qásiyetlerdi mujassamlashti-rish mumkin. Tabiiy shaǵilistiriw nátiyjesinde tabiiy qospaq-lar, jasalma shaǵilistiriw nátiyjesinde oddiy qospaqlar hasil bwladi.
Tabiiy shaǵilistiriw tabiatda keng tarqalgan bwlib, inson ishtirokisiz erkin (tabiiy) changlanish nátiyjesinde amalga osha-di. Tabiiy qospaqlarda tek onalik formalari málumdir. Tabiiy qospaqlardan foydalanib, miywe eginleriniń taza sortlarin olish úlken maydon va kwp waqitni talab qiladi. Xalq selekciyası davrida bu usul juda úlken samara bergan. Budiń ushin erkin changlanish nátiyjesinde alinǵan muhim xwjalik belgilariga ega bolǵan ósimlikler tan`lap olinadi.
XVIII asrda Van Mons shu usul menen olma va nokdiń taza sortlarin olib úlken nátiyjelerge erishdi. Bu usul hozirgi paytda ham wz áhmiyetin ywqotgani ywq. Ch.Darvin tálimoti-dan swng ósimliklerdiń taza sortlarin aliwda shaǵilistiriw-diń ahamiyati yanada ortdi va ilmiy tus ola boshladi. L.Berbank, I.V.Michurin va basqalar shaǵilistiriw usili menen miywe eginlerini taza sortlarin islep shiǵariwdi.
Genetika fani va ósimlikler xususiy selekciyasıdiń rawajlaniwi selekciya protssesini ilmiy asosda olib borish imkonini berdi. Jasalma shaǵilistiriwdiń muvaffaqiyati ota-ona juftliklarini twǵri tanlaw va selekciyadiń keyingi bos-qichlarini yuksak dárejede olib borishga boǵliqdir.
Selekcioner málum bir ywnalishda islep, salistirǵanda qisqa muddat ichida kerekli belgi va qásiyetlerga ega, bolǵan qospaq-larni tan`lap olish va taza sort olishi mumkin. Respublikamiz-diń har xil topiraq-iqlim sharayatlarinda rayonlashtirilgan miywe-jemis miyweli ekin sortlarin kwpchiligi jasalma shaǵilistiriw usili menen alinǵan.
2. Shaǵilistiriw nátiyjesinde irsiyati har xil bolǵan ota-onalardan taza organizm-qospaqlar vujudga keladi. Qospaq avlodlarida dominant va recessiv belgilar málum bir wzaro nisbatda bwladi. Shudiń ushin wzini wzi shańlaw (incuxt) oqi-batida qospaqlar ota-onalaridiń dominant va recessiv belgi-lariga ega bolǵan formalariga bólinip ketedi. Incuxt recessiv belgilar boyinsha gomozigot ósimliklerdiń paydo bwlishiga im-koniyat yaratadi. Agar bu belgilar xwjalik ahamiyatiga ega bwlsa, ulardan selekciyada paydalaniw mumkin.
Miywe eginleri selekciyasıda incuxt usili juda kam qwlla-niladi. Bu usulni wzini wzi shańlaw qobiliyati joqari bolǵan miywe eginleri sortlarida yamasa túrlerida, masalan shabdalda qwllash mumkin.
3. Har bir wsimlik turi hujayralari málum xromosomalar soniga ega. Jinsiy hujayralar xromosomadiń oddiy twplami - gaploid (p) twplamga ega. Shaǵilistiriw nátiyjesinde ota-ona gap-loid twplamlari birlashib zigota hasil qiladi va u diploid (2p) twplamga ega bwladi. Xromosomalar soni gaploidga salistirǵanda eki martadan kwproq kwpaysa poliploid deyiladi. Poliploid-lar miywe-jemis miyweli, texnik, citrus, donli, manzarali va basqa ekin túrlerida uchraydi. Miywe ekin túrlerida poliploid keng tarqalgan. Bázilari wzidiń kelib chiqishi boyinsha tabiiy poliploidlardir.
XX asr boshlarida citologlar tárepinen alinǵan wsimlik-lardiń xromosomalar twplami twǵrisidagi málumotlar poli-ploidlardiń mádeniy va jabayi ósimlikler evolyuciyasida kat-ta rol` wynashini kwrsatdi. Poliploid ósimlikler diploidlar-ga salistirǵanda kúshli wsishi va noqolay sharayatlarǵa shidamliligi menen ajralib turadi. Poliploid miywe eginlerida morfologiyalıq belgilar, miywesidiń kimyoviy qurami, tovar va tám sapai va basqa qásiyetleridiń wzgarishi kúzetiledi. Kwpincha poli-ploidlarda hasildorlik joqari bwladi.
Miywe ekin sortlarida triploid kwp uchraydi. Uruǵli miywe eginleri triploid sortlarida tana hujayralarida xromosomalar soni 34 wrniga 51 ta bwladi. Olmadiń Grafenshteynskoe krasnoe, Krasnıy jeleznyak, Bolduin, Pepin Ribstona, Pepin Ńyutona va basqa sortlar triploidlar jumlasidandir.
Poliploid miywe eginleri wzgaruvchanlik manbaidir. Ular-dan selekciyada dastlabki material retinde paydalaniw mum-kin. Poliploid ósimliklerni jasalma ravishda hujayralardiń bwlinishi, uruǵlanish paytida harorat menen tásir kwrsatib olish mumkin. Bunnan tashqari har xil kimyoviy birikmalar tásirida (kolxicin, xloroform, feniluretan) tásirida ham poliploidlar hasil bwladi. Masalan, olma novdasidiń uchki, kurtagiga tásir qilish ushin 1,0% kolxicin (suvdagi eritmasi) eritmasi jaqsi samara beradi.
Jasalma mutagenez ósimliklerdiń taza formalarini, sortla-rini aliwdagi taza istiqbolli usuldir. Awıl xolajıqeginleri selekciyasıda bu usul hozirgi kunda keng foydalanil-moqda. Mutagen omillar tásirida wsimlikdiń har xil xusu-siyatlari va belgilari wzgaradi. Miywe va jemisli eginlerda sort-lardiń tiykarǵi qásiyetleri saqlangan holda ayrim xwjalik ahamiyatiga ega bolǵan belgilar paydo bwlishi yamasa wzgarishi mumkin. Qospaqlash nátiyjesinde esa ota-ona juftliklaridiń irsiy qásiyetleri qospaq nihollarda har xil birikmada namoyon bwladi. Selekciyada bu eki usuldan oqilona foydala-nish taza sort olish protssesini tezlashtiradi.
Mutaciya deb gen va xromosomalardagi barqaror wzgarishlar nátiyjesinde wsimlik organizmida taza qásiyetlerdiń va bel-gilardiń paydo bwlishiga aytiladi. Mutaciyani qwzǵaydigan, paydo qiluvchi hamma omillarni mutagenlar deyiladi. Mutaciya paydo bolǵan organizmni mutant deyiladi. Mutantlar Generativ (jinsii) va somatik (tana) hujayralarida bwlishi mumkin. Mutantlar tabiiy va jasalma bwladi.
Jasalma mutaciya quyidagi maqsetlar ushin qwllaniladi:
mutagenlar yordamida ósimliklerda mutacion wzgarishlarni kwzǵash, mutantlar orasidan tanlaw ywli menen dastlabki material twplash va muhim xwjalik belgilarga ega bolǵan formalardan selekciyada taza sort aliwda paydalaniw;
ósimliklerda ilgari málum bwlmagan belgi va qásiyetlerga ega bolǵan shakllarni olish va va ularni ajratish;
sortlardiń tiykarǵi qásiyetleri saqlangan holda ayrim belgi va qásiyetlerdiń wzgarishidan foydalanib sortlardi jaqsilashdan ibarat.
Jasalma mutantlar kwp omillar yordamida jinsiy yamasa tana hujayralariga tásir qilish ywli menen olinadi. Bu faktorlarǵa fizik yamasa kimyoviy mutagenlar kiradi. Fizik mutagenlarga rentgen va ul`trabinafsha nurlari, gamma nurlanishi, radio-aktiv elementlar va hokozolar kiradi. Etilenamin, gidrosila-min, dietilsul`fat, dimetilsul`fat, nitrozometilmochevina va hokazolar esa kimyoviy mutantlar hasil qiluvchilar jumdasidan-dir.
5. Miywe terekleridiń bázi organlarida tabiiy holda wzgarishlardiń paydo bwlishi avvaldan málum. Bu tana hujay-ralarida sodir bwladigan tabiiy mutantlardir. Bularga «búrtik-lar variaciyasi» (juz`iy wzgarishi), «somatik mutantlar», «sporjlar» (normal tipdan parq qilishi) deb nom berilgan va sort ichida taza shakllarni vujudga keltiruvchi manba hisobla-nuvchi turlar kiradi.
Juz`iy wzgarish rwy bergan búrtiklardan chiqqan novdalar vegetativ usul menen kwpaytirilganda wzgarishlar avlodlarda saqlanib qoladi. Wzgarishlarni wz waqitida aniqlaw sort taza-ligini saqlashda va taza klonlar aliwda úlken ahamiyatga ega. Boǵdorchilikda ekilayotgan olmadiń kwp sortlari somatik mutantlar retinde paydo bolǵan. Vaynsep sortidiń 30 dan, Delishes sortidiń 80 dan ortiq somatik mutantlari málum. Ular miywesidiń rangi, shox-shabbasidiń formasi va úlken ki-chikligi, wsish kúshi, hasil berish qásiyetleri menen bir-biridan parq qiladi.
Respublikamizda rayonlashtirilgan olmadiń Borovinka Tashkentskaya sorti Borovinka Xarlamovskaya sortidiń, olchadiń Lyubskaya-15 sorti Lyubskaya sortidiń kloni esaplanadi. Búrtik-lar juz`iy wzgarishi nátiyjesinde bázi belgi va qásiyetlerdiń wzgarishi basqa belgi va qásiyetlerdiń wzgarishiga olib keladi. Klonlarda miywe rangidiń twqroq bwlishi kwpincha aso-siy sortga salistirǵanda pishish muddatidiń ertaroq baslaniwi va miywesidiń kamroq saqlanish qásiyetleri menen boǵliq ekan-ligi kuzatilgan. Bunday klon terekleri kúshsizroq wsib, shox-shabbasi ham kichikroq bwladi. Bunday klonlar AQShda olma-diń Starking, Delishes, Golden Delishes, Vaynsep va basqa sortlarida topilgan. Ular tómen bwyli, spur tipidagi klonlardir. Miywe eginleri túrleridiń kwp sortlari orasida foydali xwja-lik belgilarga ega bolǵan klonlar topilgan. Keyingi sortlarda alinǵan natijalar klon selekciyası usili tiykarǵi sortlardi jaqsilash va taza sortlar aliwda istiqbolli ekanligini kwrsat-moqda.
|
| |
