293
Bu guruhning asosiy ekiladigan vakillari:
Qand lavlagi
Xashaki lavlagi
Xashaki sholg„om
Xashaki sabzi
-
-
-
-
Beta vulgaris L.v. saccharifera
Beta vulgaris L.v. crassa
Brassica L. ssp rapifera M
Daucus carota v. crassa L.
6. 1. QAND LAVLAGI
Ahamiyati. Qand lavlagi qand olish va mollarga ozuqa uchun etishtiriladigan
kerakli texnik ekindir. Ildizmevasida o„rtacha 17-20% qand moddasi bor.
Ildizmevaning hosili 40-50 t/ga bo„lganda gektardan 7-8 t/ga qand to„plash
mumkin, qand zavodlarida qand ishlab chiqarilgandan keyin shinni (patoka) va
jom qoladi. Shinnining quruq moddasida 60% qand 15%
azotsiz moddalar, 8-9%
kul moddasi bo„ladi. Shinnidan spirt, sut va limon kislotasi ishlab chiqariladi.
Jomning tarkibida 15% quruq modda, 10% azotsiz moddalar, 3% kletchatka, 0, 7%
kul, 0, 1% moy va 1, 2% oqsil bor. 100 kg quruq jomning to„yimliligi 80 oziq
birligiga teng. Lavlagining hosili 30 t/ga bo„lganda jomning chiqishi 24 t bo„ladi.
Bargi umuman ildizmeva hosilining 30-35% ni tashkil etib, to„yimlilik xususiyati
boshqa o„simliklar ko„katidan kam emas. Barg tarkibida 20%
quruq modda
bo„ladi, shu jumladan 2, 5-3, 5% oqsil, 0,8% moy 100 kg bargining to„yimliligi 18-
20 oziq birligiga teng.
Yig„ishtirilgan qand lavlagining 1 kg ildizmevasi tarkibida 0,25-0,26 oziq
birligi, 9-12 hazmlanuvchi protein 0,29-0,54 g kalsiy, 0,35-0,51 g fosfor va bargida
– 0,11-0,13 oziq birligi 16-21 oqsil 1,08 g kalsiy va 0,36 g fosfor mavjud. Qand
lavlagidan bo„shagan erlarga ko„pincha dala va sabzavot ekinlari ekiladi.
Tarixi. Zamonaviy qand lavlagi butunlay olimlar tomonidan seleksiya
sohasidagi yutuqlar evaziga yaratilgan o„simlik turi. U tahminan 250 yil ilgari
294
Yevropada qand manbai qilib yaratilgan. Keyinchalik
juda qimmat shakar
shakarqamish bilan raqobatlashadi.
29
Hozirgi kunda ekiladigan lavlagi o„simligi ikki yillik ekin. Ko„pchilik ilmiy
kuzatishlarda ko„rsatilishicha, uning vatani O„rta Yer dengizi hisoblanadi.
Sug„oriladigan yerlarda eramizgacha 2000-1500 yil oldin sabzavot o„simligi
sifatida foydalanib kelingan.
Ildizmevasidan Osiyoning tog„li viloyatlarida, taxminan eramizdan 1000 yil
oldin foydalana boshlangan. VIII-XII asrlarda O„rta Osiyo, Kavkazorti, Sibir va
boshqa mamlakatlarga keltirilgan.
XVIII-XIX asrlarga kelib lavlagi ildizmevasi xo„raki,
qand va oziq
yo„nalishida ekiladigan bo„ldi. Qand lavlagi o„rtacha iqlim o„simligi bo„lib, u
Kanada, Daniya, Shvetsiya, Germaniya,
Fransiya, Ukraina, Rossiya, Latviya,
Belorussiya, Turkiya, Yaponiya, Afg„oniston mamlakatlariga tarqalgan.
O„zbekistonga qand lavlagi XX asr boshida keltirilib, asosan qand
zavodlariga mahsulot
yetishtirish uchun ekilib, katta maydonlarga ekilmagan.
Hozirgi vaqta O„zbekiston Respublikasi mustaqil bo„lgandan so„ng, qaytadan qand
lavlagi yetishtirilib qand ishlab chiqarish maqsadida ekin maydonlari
kengaymoqda. Xorazm va Toshkent viloyatida yirik qand ishlab chiqarish
zavodlari qurildi. Bundan tashqari Respublikada o„nlab mini zavodlar mavjud.
Qand lavlagi serhosil ekin bo„lib yer yuzida o„rtacha 4,5 mln.ga maydonga ekiladi,
yalpi hosili-250 mln.t
30
