2024-yil-Кафедра-конференцияси pdf

24 
birga o‘quvchilar egallagan kо‘nikmalarini kundalik turmushda, hayotiy vaziyatlarda 
qо‘llashlari bilan bog‘liq fundamental bilimlar, tanqidiy fikrlash, kreativlik, 
muloqotchanlik, hamkorlikda ishlay olish bilan bog‘liq murakkab masalalarni hal qila 
olish kо‘nikmalari, qiziquvchanlik, 
tashabbuskorlik, 
maqsad sari intilish, 
moslashuvchanlik, liderlik, ilmiy xabardorlik bilan bog‘liq shaxsiy fazilatlarni 
shakllantirishga olib keladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish 
savodxonligi darslarida qanday qilib yuqorida ta’kidlangan vazifalarning samarali 
yechimiga erishish mumkin? Albatta bu masalada o‘quvchida mustaqil, to‘g‘ri savol 
berish ko‘nikmasini rivojlantirish hal qiluvchi omil hisoblanadi. 
Taʼlim jarayonida eng koʻp vaqt oladigan va eng koʻp bilim beradigan vosita bu 
savollar hisoblanadi. Sal mubolagʻa bilan aytganda, savollarning qanday boʻlishi 
oʻquvchi tafakkurining qay darajagacha rivojlanishini belgilab beradi. 
AQSHda oʻqituvchilarning savol berishiga oid koʻplab tadqiqotlar amalga 
oshirilgan. 1980-yilda pedagog olimlar Leven va Long 1912-yilda AQSH 
oʻqituvchilari maktab kunining 80% izini savollar berish va ularga javob kutishga 
sarflashganini aniqlashgan. Vilenning 1991-yilda eʼlon qilgan tadqiqoti esa 
oʻquvchilarga beriladigan savollarning aksariyati quyi kognitiv darajadagi 
(oʻquvchidan quyi tafakkur darajasini talab qiladigan) savollardan iborat boʻlib, ular, 
asosan, maʼlumotni eslab qolganlik darajasini tekshirishga qaratilgan hamda yuqori 
kognitiv darajani qamrab olmaganligini koʻrsatadi. 
Oʻqituvchining savol berishi va savollarni tanlashi darsning samarasini ham 
belgilab beradi. Savollarning samarali boʻlishi oʻquvchi tomonidan maʼlumotning 
samarali oʻzlashtirilishini ham taʼminlaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida amaliy 
ko‘nikmlalarni, hayotiy kompetensiyalarni shakllantirishga ko‘ra savollarni quyidagi 
turlarga ajratib tasniflash mumkin: 
-
quyida darajadagi; 
-
yuqori darajadagi; 
-
konvergent; 
-
divergent. 

25 
Quyi darajadagi savollar oʻquvchidan bitta fakt yoki maʼlumotni eslab 
qolishni talab etadi. Yuqori darajadagi savollar esa eslab qolishdan tashqari vaziyatni, 
mavzuni, qoʻyilgan muammoning yechimini tushunganligini ham koʻrsatib berishni 
soʻraydi. Bundan tashqari, yuqori darajadagi savollar oʻquvchidan faktlar va 
maʼlumotlar oʻrtasidagi aloqani hamda ana shu fakt va maʼlumotlarning vaziyatga 
aloqadorligini anglashni talab etadi. 
Quyi va yuqori darajadagi savollarning qiyosi: 
Quyi darajadagi savol. Ushbu tasvirdagi ayiqning rangi qanday? 
Bu savol oʻquvchining rangni tanish va uning nomini bilishini aniqlashga 
qaratilgan. Javoblarning diapazoni juda ham tor (oq, qoʻngʻir, qora, jigarrang). 
Yuqori darajadagi savol. Nima uchun ayiqni bunday rangda deb oʻylaysiz? 
Bu savol oʻquvchidan rangni tanish va nomini bilishini talab qiladi, lekin 
bunda oʻquvchi ayiqning rangini boshqa narsalar bilan (yashaydigan muhit, boshqa 
ayiqlar, hayvonlarning boshqa turlari, oziq-ovqati) munosabatini (aloqasini) ham 
koʻrib chiqishi ham kerak boʻladi. 
Konvergent savol bu o‘quvchini muammoning yagona va aniq javobini 
topishga qaratilgan fikrlashni shakllantirishga olib keladi. Konvergent fikrlash muhim 
ijodkorlikni talab qilmaydigan standart savollarga “to‘g‘ri” javob berish qobiliyatini 
anglatadi, masalan, maktabdagi ko‘pgina vazifalarda va standartlashtirilgan 
ko'p 
tanlovli testlar
dan aniq javobni topishga yo‘naltirilgan savollar. 
Boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari savollar yordamida mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda 
darslarni tashkil etishda, to‘g‘ri savol berish ko‘
nikmalarini rivojlantirishda 
kommunikativ yondashuv ham alohida ahamiyatga ega. 
Mazkur yondashuvning mohiyati real vaziyatda nutqni tushunish, o‘z fikrini 
to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatishdir. Shuning uchun har bir mavzu uchun alohida vaziyat 
beriladi va shu vaziyatda nutq vositasida masalani hal qilish talab qilinadi. Hayotiy 
ko‘nikmalar ma’lum bir nutqiy mazvular doirasida amaliy yo‘naltirilgan holda 
shakllantiriladi. Kommunikativ yondashuvga asoslangan darslarda faqat yozma matn 
bilan cheklanib qolinmaydi. Tilning og‘zaki va yozma shaklidan darslar davomida 

26 
baravar foydalaniladi. Mavjud anʼanaga ko‘ra ona tili o‘qitishda yozma matn asosiy 
o‘rinda turadi, og‘zaki nutqqa alohida eʼtibor qaratilmaydi. Vaholanki, insonning 
birlamchi til ko‘nikmasi og‘zaki nutqdir. Og‘zaki nutqni rivojlantirish tilning qolgan 
shakllarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Yozma nutq bilan ko‘p 
ishlash og‘zaki nutqni o‘z-o‘zidan rivojlanib qolishiga olib kelmaydi, chunki yozma 
nutq va og‘zaki nutq mazmun jihatidan bir nuqtaga birlashsa-da, ularning amalga 
oshish jarayoni inson ongida boshqa-boshqa mexanizmning ishlashi orqali 
taʼminlanadi. Shuning uchun ularning har biriga alohida eʼtibor berish zarur. 
Og‘zaki nutqni turli ko‘rinishlarda – monolog, dialog, suhbat, bahs-munozara 
shakllarida to‘g‘ri tushunish ko‘nikmasiga eʼtibor qaratiladi. 
Og‘zaki nutqni tushunishda og‘zaki nutqning turli ko‘rinishlarini hisobga 
olish insonning tushunish qobiliyatini charxlaydi: o‘quvchi nutqning turli qirralariga 
eʼtibor qilinishni o‘rganadi. Tilga oid qoidalar zaruriy holatlarda izohlab o‘tiladi va 
amalda qo‘llanishi birinchi o‘rinda bo‘lgani uchun qoidani o‘zlashtirish samaraliroq 
bo‘ladi. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish samaradorligini rivojlantirishda, 
ularda mantiqiy tafakkurning shakllantirishda, mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini 
takomillashtirishda, o‘quv materiallarini samarali o‘zlashtirishda to‘g‘ri savol 
berishga o‘rgatish orqali kafolatli natijaga erish mumkin. 

Download 2,09 Mb.