24
birga o‘quvchilar egallagan kо‘nikmalarini kundalik turmushda, hayotiy vaziyatlarda
qо‘llashlari bilan bog‘liq
fundamental bilimlar, tanqidiy fikrlash, kreativlik,
muloqotchanlik, hamkorlikda ishlay olish bilan bog‘liq murakkab masalalarni hal qila
olish kо‘nikmalari, qiziquvchanlik,
tashabbuskorlik,
maqsad sari intilish,
moslashuvchanlik,
liderlik, ilmiy xabardorlik bilan bog‘liq shaxsiy fazilatlarni
shakllantirishga olib keladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qish
savodxonligi darslarida qanday qilib yuqorida ta’kidlangan vazifalarning samarali
yechimiga erishish mumkin? Albatta bu masalada o‘quvchida mustaqil, to‘g‘ri savol
berish ko‘nikmasini rivojlantirish hal qiluvchi omil hisoblanadi.
Taʼlim jarayonida eng koʻp vaqt oladigan va eng koʻp bilim beradigan vosita bu
savollar hisoblanadi. Sal mubolagʻa bilan aytganda, savollarning qanday boʻlishi
oʻquvchi tafakkurining qay darajagacha rivojlanishini belgilab beradi.
AQSHda oʻqituvchilarning savol berishiga oid koʻplab tadqiqotlar amalga
oshirilgan. 1980-yilda pedagog olimlar Leven va Long 1912-yilda AQSH
oʻqituvchilari maktab kunining 80% izini savollar berish
va ularga javob kutishga
sarflashganini aniqlashgan. Vilenning 1991-yilda eʼlon qilgan tadqiqoti esa
oʻquvchilarga beriladigan savollarning aksariyati quyi kognitiv darajadagi
(oʻquvchidan quyi tafakkur darajasini talab qiladigan) savollardan iborat boʻlib, ular,
asosan, maʼlumotni eslab qolganlik darajasini tekshirishga qaratilgan hamda yuqori
kognitiv darajani qamrab olmaganligini koʻrsatadi.
Oʻqituvchining savol berishi va savollarni tanlashi darsning samarasini ham
belgilab beradi. Savollarning samarali boʻlishi oʻquvchi tomonidan maʼlumotning
samarali oʻzlashtirilishini ham taʼminlaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida amaliy
ko‘nikmlalarni, hayotiy kompetensiyalarni shakllantirishga ko‘ra savollarni quyidagi
turlarga ajratib tasniflash mumkin:
-
quyida darajadagi;
-
yuqori darajadagi;
-
konvergent;
-
divergent.
25
Quyi darajadagi savollar oʻquvchidan bitta fakt yoki maʼlumotni
eslab
qolishni talab etadi. Yuqori darajadagi savollar esa eslab qolishdan tashqari vaziyatni,
mavzuni, qoʻyilgan muammoning yechimini tushunganligini ham koʻrsatib berishni
soʻraydi. Bundan tashqari, yuqori darajadagi savollar oʻquvchidan faktlar va
maʼlumotlar oʻrtasidagi aloqani hamda ana shu fakt va maʼlumotlarning vaziyatga
aloqadorligini anglashni talab etadi.
Quyi va yuqori darajadagi savollarning qiyosi:
Quyi darajadagi savol. Ushbu tasvirdagi ayiqning rangi qanday?
Bu savol oʻquvchining rangni tanish va uning
nomini bilishini aniqlashga
qaratilgan. Javoblarning diapazoni juda ham tor (oq, qoʻngʻir, qora, jigarrang).
Yuqori darajadagi savol. Nima uchun ayiqni bunday rangda deb oʻylaysiz?
Bu savol oʻquvchidan rangni tanish va nomini bilishini talab qiladi, lekin
bunda oʻquvchi ayiqning rangini boshqa narsalar bilan (yashaydigan muhit, boshqa
ayiqlar, hayvonlarning boshqa turlari, oziq-ovqati) munosabatini (aloqasini) ham
koʻrib chiqishi ham kerak boʻladi.
Konvergent savol bu o‘quvchini muammoning
yagona va aniq javobini
topishga qaratilgan fikrlashni shakllantirishga olib keladi. Konvergent fikrlash muhim
ijodkorlikni talab qilmaydigan standart savollarga “to‘g‘ri” javob berish qobiliyatini
anglatadi, masalan, maktabdagi ko‘pgina vazifalarda va standartlashtirilgan
ko'p
tanlovli testlar
dan aniq javobni topishga yo‘naltirilgan savollar.
Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari savollar yordamida mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda
darslarni tashkil etishda, to‘g‘ri savol berish ko‘
nikmalarini
rivojlantirishda
kommunikativ yondashuv ham alohida ahamiyatga ega.
Mazkur yondashuvning mohiyati real vaziyatda nutqni tushunish, o‘z fikrini
to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatishdir. Shuning uchun har bir mavzu uchun alohida vaziyat
beriladi va shu vaziyatda nutq vositasida masalani hal qilish talab qilinadi. Hayotiy
ko‘nikmalar ma’lum bir nutqiy mazvular doirasida amaliy yo‘naltirilgan holda
shakllantiriladi. Kommunikativ yondashuvga asoslangan darslarda faqat yozma matn
bilan cheklanib qolinmaydi. Tilning og‘zaki va yozma shaklidan darslar davomida
26
baravar foydalaniladi. Mavjud anʼanaga ko‘ra ona tili o‘qitishda yozma matn asosiy
o‘rinda turadi, og‘zaki nutqqa alohida eʼtibor qaratilmaydi. Vaholanki,
insonning
birlamchi til ko‘nikmasi og‘zaki nutqdir. Og‘zaki nutqni rivojlantirish tilning qolgan
shakllarini rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Yozma nutq bilan ko‘p
ishlash og‘zaki nutqni o‘z-o‘zidan rivojlanib qolishiga olib kelmaydi, chunki yozma
nutq va og‘zaki nutq mazmun jihatidan bir nuqtaga birlashsa-da, ularning amalga
oshish jarayoni inson ongida boshqa-boshqa mexanizmning ishlashi orqali
taʼminlanadi. Shuning uchun ularning har biriga alohida eʼtibor berish zarur.
Og‘zaki nutqni turli ko‘rinishlarda – monolog, dialog, suhbat, bahs-munozara
shakllarida to‘g‘ri tushunish ko‘nikmasiga eʼtibor qaratiladi.
Og‘zaki nutqni tushunishda og‘zaki nutqning turli ko‘rinishlarini hisobga
olish insonning tushunish qobiliyatini charxlaydi: o‘quvchi nutqning turli qirralariga
eʼtibor qilinishni o‘rganadi. Tilga oid qoidalar zaruriy holatlarda izohlab o‘tiladi va
amalda qo‘llanishi birinchi o‘rinda bo‘lgani uchun qoidani o‘zlashtirish samaraliroq
bo‘ladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish samaradorligini
rivojlantirishda,
ularda mantiqiy tafakkurning shakllantirishda, mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini
takomillashtirishda, o‘quv materiallarini samarali o‘zlashtirishda to‘g‘ri savol
berishga o‘rgatish orqali kafolatli natijaga erish mumkin.
