|
25-Mavzu. Innovatsiya sam
|
| bet | 24/27 | | Sana | 03.06.2024 | | Hajmi | 1,42 Mb. | | #259634 |
Bog'liq 25-MAVZU. Innovatsiya samaradorligini baholashbu yerda, j 1,..., J – mazkur investitsion loyihada ko‘plab hisobga olingan omillar xavf-xatari; g j shartli raqamidagi omillar bo‘yicha
alohida xavf-xatar uchun mukofot.
Odatda diskont stavkasining kumulyatik tuzish usuli doirasida ajratiladigan investitsiyalashning xavf-xatar omillarida quyidagilar baholanadi:
-IKning menejer (yoki uni nazorat qiluvchi investorlar) tarkibida «asosiy shaxs» – ya’ni ushbu xavf-xatarning o‘zi yo‘qligi yoki uning aniq-ravshan emasligi, insofsizligi, vakolatsizligi va h.k.;
-IK sotish bozorining diversifikatsiyalanishi yetarli darajada emasligi; sotib olinadigan resurslar (shu jumladan mehnat)ni xarid qilish manbalarining diversifikatsiyalanishi yetarli darajada emasligi;
-IK mahsulotining diversifikatsiyalanishi yetarli darajada emasligi;
-IK tomonidan o‘z mahsulotlar bo‘yicha yo‘nalishlarini amalga oshirish (xususan sotib olinadigan resurslar, xizmatlar va o‘z mahsulotlarni sotish) uchun tuziladigan shartnomalar, shu jumladan insofsizlik, to‘lovga qobiliyatsizlik xavf-xatari (shu jumladan shartnoma amal qilgan muddat mobaynida yuzaga kelgan bo‘lsa ham) hamda shartnomalar bo‘yicha tashqi sheriklarning huquqiy muomalaga layoqatsizligi;
-moliyalashtirish manbalarning tor to‘plami (ayniqsa amortizatsion jamg‘armasining yetarli darajada shakllanmaganligi va undan o‘zini o‘zi moliyalashtiish manbasi sifatida to‘liq foydalanmaganligi, jalb qilingan mablag‘larning ahamiyatini talab darajasida baholanmaganligi, moliyaviy lizing va boshqa ilg‘or milliylashtirish tizimidan to‘liq foydalanmaganligi);
-firmaning moliyaviy nobarqarorligi (o‘z aylanma mablag‘lari bilan yetarli darajada ta’minlanmaganligi, qisqa muddatli qarzlarni pul aylanma bilan yetarli darajada qoplanmasligi;
-likvidli aksiya va barcha aktivlar bilan qisqa va uzoq muddatli qarzlarni yetarli darajada qoplanmasligi va h.k. – ushbu xavf-xatarlar IK balansining tegishli moliyaviy koeffitsiyentlar xuddi shunday o‘rtacha tarmoq koeffitsiyentlaridan yoki bank ko‘zlari bilan tarmoqning eng moliyaviy sog‘lom va kreditni to‘lab beradigan firmalarning koeffitsiyentlaridan qanchalik kichik yoki kattaligi baholanadi);
-kichik biznes;
-InL amalga oshiruvchi yopiq holdagi korxona kabi xavf-xatarlar. Sanab o‘tilgan xavf-xatarni baholash ushbu xavf-xatarlar uchun
tegishli mukofotlarni aniqlash bilan bog‘liq. Bu ish ekspert yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda g‘arb investitsion amaliyotidan olingan statistik ma’lumotlar (so‘rovlar bo‘yicha ma’lumotlar) usuli juda asd qotadi. Agar ushbu usulni umumlashtirganda sanoati rivojlangan Yevropa mamlakatlari va AQSHda keltirilgan alohida xavf-xatarlar uchun o‘rtacha mukofotlar ayrim hollarda 50-60% ssuda foizining nominal xavf-xatarsiz stavkasiga yetadi deb aytishimiz mumkin.
Diskontning yakka tartibdagi stavkani aniqlashning yuqorida izohlangan har qaysi usullaridan foydalanishda uning iqtisodiy mazmuni nafaqat saqlanadi, balki to‘ldiriladi. Haqiqatan ham dskontning yakka tartibdagi stavkadan foydalanilganda loyiha bo‘yicha (IKda) kelgusida kutilayotgan pul oqimining nisbiy miqdorining pasayishi, birinchidan, ulardan xuddi shu investitsiyalarning xavf-xatarsiz ssudalashning boy berilgan foydani «kesib olinishi» (loyihadan haqiqiy – oddiy xavf-xatarsiz ssudalashdan ko‘ra ko‘p daromad olish mumkin bo‘lgan – taqqoslanadigan daromad), ikkinchidan, IKning investitsion loyiha (InL)ning xavf-xatarini qoplaydigan loyiha (IK aksiyaga) uni qo‘shimcha tarzda oshirish bo‘yicha qattiq talablarni qo‘yishni nazarda tutadi. Oxirgi ko‘rsatkich boy berilgan foydaga ko‘shilgan holda diskont stavkasiga ushbu xavf-xatar uchun mukofotlar kiritilish yo‘li bilan kelgusida pul oqimlari mazkur loyiha haqiqatan ham olib kelishi mumkin bo‘lgan daromadini (haddan tashqari boy berilgan foyda va xavf-xatar uchun eng kam talab qilinadigan qo‘shimcha daromadliligini) aniqlash maqsadida pul oqimining pasaytiradigan qismini yanada oshiradi.
Diskont stavkasida loyiha xavf-xatarlarni hisobga olish yana bir qator uslublar bilan amalga oshirish mumkin, ularning qo‘llanishi muayyan shartlar bilan chegaralangan.
Xususan, agar loyiha likvidli yoki hech bo‘lmaganda doimo kotirovka qilinadigan xavf-xatarga ega bo‘lgan bir qancha ochiq turdagi kompaniyalar ixtisoslashgan mahsulotni o‘zlashtirishdan iborat bo‘lsa, tartibli (ushbu mahsulotni sotish bozorining konyunkturasi bilan hamda uning uchun zarur bo‘lgan sotib olinadigan resurslarning bozor kon’yunkturasi diskont stavkasida aks etgan bo‘lib, unig miqdori keltirilgan kompaniyalar bo‘yicha aniqlanadigan tarmoq) xavf-xatari bo‘yicha «narx/foyda» (R/Y) teskari nisbatini ifodalaydi (ular bo‘yicha mazkur kompaniyalarning sotish hajmiga hisoblangan o‘rtacha bog‘liqlik qo‘llanilishi lozim, o‘shandagina u o‘rtacha tarmoq o‘zaro nisbati («narx/foyda»teskari) sifatida qabul qilinishi mumkin):
bu yerda, «narx» – kompaniya(lar)ning muomalada bo‘lgan aksiyaning umumiy bozor qiymati, «foyda» – kompaniya(lar) e’lon qilinadigan foyda (sof foyda, ya’ni egalari uchun eng muhim, chunki aynan shu foydadan ular dividendlar oladi).
Loyihaning tartibli xavf-xatarlarini hisobga olish zarurati shundan iboratki, fond bozori u yoki bu kompaniya (uning aksiyasi) uchun narxni «chiqarib», nafaqat e’lon qlilinadigan joriy foydaga, balki ularni kelgusida olish (hattoki ularning oshirilgan holda olish) ishonchliligiga tayanadi. Shu bois «narx/foyda» o‘zaro bog‘liqlik qanchalik katta hamda barqaror ravishda foyda olish nuqtayi nazardan istiqbolli va ishonchli bo‘lsa, fond bozori kompaniyani samarali deb hisoblaydi. Agar tarmoqq hos bo‘lgan bir nechta korxonalar uchun «narx/foyda» o‘zaro bog‘liqligi yuqori bo‘lsa, fond bozori ushbu
tarmoqni eng istibolli va ishonchli deb hisoblaydi. Va tegishlicha mazkur tarmoq uchun «narx/foyda» o‘zaro teskari bog‘liqlik miqdori sifatidagi diskont stavkasi kichik, shu jumladan xavf-xatar uchun umumiy kafolatlarning miqdori ham kichik hisoblanadi.
Diskont stavkasida juda aniq va nostandart holda loyihaning xavf-xatarni aniqlashning yana bir holati, agar investitsion loyiha mazkur korxona anchadan beri chiqarilayotgan va ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan mahsulotni sotish va chiqarishni kengaytirish yoki qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lgan vaziyatda sodir bo‘ladi. Bunda diskont stavkasi sifatida «Investitsiyalangan sarmoyadan keladigan daromad» kabi barqarorlashtirilgan moliyaviy koeffitsiyent bilan kuzatadigan korxona balansida aks ettirilgan korxona tomonidan ilgari investitsya qilinganidan erishilgan unumdorligidan foydalanishi mumkin. Ushbu yondashuvda daromad me’yori sifatida ilgari boshlangan faoliyatni davom ettirish vaziyatda korxonaga xavf-xatarni deyarli qoplaydigan unda allaqachon erishilgan daromadlilikni qabul qilish mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi.
|
| |
