Muhokamalar va natijalar. Iqtisodiyot [11] – yunoncha “ekonom” va “oykos” soʻzlari
birlashmasidan kelib chiqqan. “Ekonomika” qishloq xoʻjalik asoslari haqida fan degan maʼnoni anglatadi.
Birinchidan, “ekonomika” soʻzi ommaviy oʻzbek lugʻatiga oʻtilganda “iqtisodiyot” atamasiga oʻzgaradi.
Iqtisodiyot cheklanmagan ehtiyojlarni, cheklangan resurslardan samarali foydalanib boshqarishni
oʻrganuvchi fan.
Ikkinchidan, kishilar tomonidan mehnatni qoʻllagan holda inson uchun zaruriy boʻlgan neʼmatlar,
hayot sharoitlari va vositalarini yaratish orqali tirikchilikni taʼminlash, ehtiyojlarni qondirishda
foydalaniladigan xoʻjalik vositalar, obyektlar, jarayonlar majmui. Ishlab chiqarish, ayriboshlash, taqsimot,
isteʼmol sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni qamraydi.
Uchinchidan, muayyan mamlakatning milliy xalq xoʻjaligi, yoki uning bir tarmogʻi (transport
iqtisodiyoti, qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti va boshqalar).
Toʻrtinchidan, xoʻjalikning u yoki bu tarmogʻini, mintaqa xoʻjaligini, ishlab chiqarishni tashkil etish
usullari va shakllarini, shuningdek, ishlab chiqarishni boshqarishni oʻrganadigan iqtisodiyot fanlari (sanoat
iqtisodiyoti, savdo iqtisodiyoti va boshqalar).
Iqtisodiyot soʻzi maʼnolari:
1. Qandaydir xoʻjalik sohasining faoliyati, tashkiloti yoki strukturasi, yo boʻlmasa umuman milliy
iqtisodiyot.
2. Ilmiy predmet - iqtisodiyot nazariyasi.
https://buxdu.uz
3 (79) 2021
PEDAGOGIK MAHORAT
17
3. Xoʻjalik hayotining faoliyati, tashkiloti yoki strukturasi – jahon iqtisodiyoti, regional iqtisodiyot,
dunyo mamlakatlari iqtiodiyoti.
4. Ishlab chiqarish munosabatlari majmui, jamiyatning asosiy ishlab chiqarish usuli. Asosiy va eng
umumiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlari.
1. Bozor iqtisodiyoti (kapitalizm kabi “oʻng” iqtisodiy tizimlar asosi).
2. Aralash iqtisodiyot (“markazchilar” tizimi).
3. Loyihaviy iqtisodiyot (sotsializm kabi “soʻl” oqimlar iqtisodiyoti).
4. Anʼanaviy iqtisodiyot (eng qadimiy tizimlar).
5. Partisipativ iqtisodiyot (yangi tizim).
Qadimda Yunon faylasuflaridan biri Ksenofont oʻzining ilmiy ishlaridan birini “Ekonomikos” deb
ataydi. Bu asar orqali mamlakatida roʻy berayotgan mahsulot almashinishi hamda ishchi xalqni qishloq
xoʻjaligidan unumli foydalanib oʻzining moddiy ahvolini yaxshilashi borasida ilk marotaba soʻz yuritilgan.
Keyinchalik bu sohalar borasida rivojlanish statistika oqimini keltirib chiqargan, natijada bir necha oqimlar
vujudga keladi. Ulardan ayrimlari oʻrta asrlarda vujudga kelib, oʻzining yoʻnalishi bilan bir necha
mamlakatlarda shuhrat qozongan.
Merkantilizm - oqimdir bu yoʻnalish “merkante” italiyancha soʻzdan olingan boʻlib savdogar, xaridor
maʼnosini anglatadi. XVI asrning oshlarida paydo boʻlgan bu oqimning asoschilari taniqli italyan iqtisodchisi
Tomas Men va fransuz iqtisodchisi Jan Batist Kolberg oʻzlarining ilmiy va amaliy ishlarida asos soluvchilar
qatoridan joy olishdi. Merkantilizm tarafdorlari xalq boyligining manbasi va mamlakkat iqtisodiyotini
rivojlanishi bu unin savdo bilan shugʻullanishi, eksport-importning izchilligidadir deb hisoblashishgan.
Fizikkratizm – fransuzcha soʻzdan olingan boʻlib, hokimiyat tabiati maʼnosini beradi. Bu
yoʻnalishning asoschisi fransuz demokratisti Frasnua Kenedir. Uning XVII asrda Parijning kichik bir
nashriyotida chop etilgan “Iqtisodiy jadvallar“ kitobi orqali ushbu fiziokrat maqomida atalgan birinchi
insonlardan biri sanaladi. Uning kitobida keltirilishcha xalq boyligining manbasi va mamlakat iqtisodiyotini
rivojlanish bu aholining qishloq xoʻjalik mahsulotlarini ishlab chiqarishiga bogʻliq deb hisoblanilgan.
Klassik iqtisodiyotchilar - bu oqim bizning zamonamizga oʻzaro bogʻliqligi bilan ajralib turadi. XVIII
asrning ikkinchi yarmi XIX asrning boshlarida Adam Smid, William Petty, David Ricardo, Jean Baptist
Sayning iqtisodiy ruknda ishlari ularni bevosita bu oqimni yaralishiga olib kelgan. Bu iqtisodchilarning
fikricha xalq boyligining manbasi va mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi oʻzaro mahsulot ishlab chiqarish,
raqobat faoliyatini kengaytirishi asosida yaratiladi deya hisoblashgan va oʻzlarining amaliy ishlarida buni
yaqqol isbotlab berishgan. Iqtisodiyot hamisha jamiyat hayotining asosini tashkil etadi. Odam yashashi
uchun oʻz ehtiyojlarini qondirishi kerak. Hamma ehtiyojlarni qondirish esa ishlab chiqarishni rivojlantirish
bilan bogʻliq. Inson sanʼat, adabiyot bilan shugʻullanishdan oldin avval ovqatlanishi, kiyinishi va yashash
joyiga ega boʻlishi kerak. Buning uchun zarur mahsulotlar, kiyim-kechak va boshqa tovarlar ishlab
chiqarishda yaratiladi. Shu tarzda kishilarning moddiy turmush darajasi, moddiy ehtiyojlarning qondirilishi
iqtisodiyotning holatiga, ishlab chiqarishning rivojlanishiga toʻgʻridan-toʻgʻri va bevosita bogʻliqdir.
Ilmiy iqtisodiyot - iqtisodiyot nazariyasi insonlar va jamiyatning koʻp maqsadlarda ishlatilishi mumkin
boʻlgan noyob resurslardan foydalanish usulini qanday tanlashlarini oʻrganuvchi fan.
Amaliy iqtisodiyot-iqtisodiyot nazariyasi tomonidan ishlab chiqilgan qonuniyat, nazariya, takliflarni
bevosita iqtisodiy tizimning alohida elementlari faoliyatiga tatbiq qilish imkoniyatlarini oʻrganadi.
MDH davlatlarida P.N.Podlavilchevya, P.V.Skripchenko, I.N.Smirnova, F.I. Filchenkova,
M.A.Pautova,
P.V.Skripchenkolarning
mavzu
doirasida
tadqiqot
ishlari
kuzatiladi.
Jumladan,
P.N.Podlavilchevya “Iqtisodiy yoʻnalishdagi oliy ta’lim muassasalari talabalarida kasbiy kompetensiyalarni
samarali shakllantirishning omili sifatida deduktiv metod” mavzusida oliy ta’lim muassasalari iqtisodiy
yoʻnalishlari talabalarining kasbiy kompetentligini deduktiv metodni qoʻllash orqali samarali
shakllantirishning nazariy modelini ishlab chiqish, asoslash va tajriba asosida tekshirish asosida quyidagi
yangiliklarni yaratgan. “Deduktiv mantiq” va “deduktiv iqtisodiy fikrlash” tushunchalari aniqlashtirilgan,
oliy ta’lim muassasalarida iqtisodiy fanlarni oʻqitishning samarali omili sifatida deduktiv metodning
mazmun va mohiyati ochilgan, deduktiv metodlarni oʻqitish asnosida iqtisodchi-menejerning kasbiy
kompetensiyalarini shakllantirish nazariy modeli tajriba asosida tekshirilgan va ilmiy asoslangan, oliy ta’lim
muassasalari talabalarining kasbiy kompetensiyalari mezonlari, koʻrsatkichlari va darajalari aniqlangan va
asoslangan.
I.N.Smirnova [6] “Boʻlajak iqtisodiyot oʻqituvchisining axborot texnologoyalaridan foydalanishda
kasbiy tayyorgarligini shakllantirish” mavzusida boʻlajak iqtisodiyot oʻqituvchisining axborot
texnologoyalaridan foydalanishda kasbiy tayyorgarligini shakllantirishga imkon beruvchi pedagogik shart-
sharoitlarni ochib berish, nazariy asoslash va tajriba asosida tekshirish maqsadi orqali quyidagi ilmiy
yangiliklarni asosladi. “Oʻqituvchining kasbiy tayyorgarligi” tushunchasi boʻlajak iqtisodiyot
oʻqituvchisining axborot texnologoyalaridan foydalana bilish nuqtayi nazaridan aniqlangan. Boʻlajak
iqtisodiyot oʻqituvchilarining axborot texnologoyalaridan foydalanishda kasbiy tayyorgarligini
https://buxdu.uz
|
