tasvirlash generatorlari va namoyishli generatorlar. Birinchisida qism
tillardan birida hisobot uchun zarur berilganlar va hujjatning tashqi
ko'rinishi aniqlanadi. Ikkinchi usul bilan esa, bu maqsadlar uchun
namoyishli vosita is hlatiladi.
Ushbu generator berilganlarni BBdan tanlash va ularni grafik
diagramma-lar shaklida taqdim qilish uchun aloqalar va an'analardan
fovdalanadi. Odatda ana shunday generatorlardan foydalangan holda
gistogrammalar,
aylana,
ustun,
nuqtali
diagrammala r
va
h.k.
tayvorlanadi.
Ilovalar generatorlari
Ilovalar generatorlari BB bilan o'zaro harakatlanuvchi programmalarni
yaratish vositalaridan iborat. Ilovalar generatorlaridan foydalangan
holda, amaliy prog -ramma ta’minotning loyihalashga ketadigan vaqtni
qisqailirish imkoniyati mav -jud. Ilovalar generatorlari odatda, asosiy
funksiyalardan iborat, ko'pchilik prog -rammalar ishlatadigan, avvaldan
yaratilgan modullardan tashkil topgan bo'ladi. Yuqori darajadagi
tillarda tuzilgan bunday modullar funksiyalarning « kutubxo-nalarini»
tashkil qiladi. Foydalanuvchi qaysi masalalarni yechishni ko‘rsatadi,
ilovalar generatori esa masalani qanday bajarishni hal qiladi.
Tasavvur
Yuqorida
keltirilgan
BB
boshqarish
tizimlarining
funksional
imkoniyatlarining
mavjudligi,
uni
ju da
ham
foydali
vositaga
aylantiradi. Lekin foydalanuvchilarga tizimning icnki tuzilishi soddami
yoki murakkabmi, bu narsalar qiziqtirmaydi. Hattoki ayrim holatlarda,
bizga kerakligidan ko‘p berilganlar chiqmoqda, degan qarshiliklar ham
paydo bo'ladi. Ana shunday muammolami hal qilish uchun BBB tizimida
tasavvur (view)larni yaratish mexanizmi mavjud bo‘lib, ixtiyoriy foyda -
lanuvchi o'ziga kerakli BB zaruriv ko‘rinishini yaratadi, buni BB qism -
to‘plami deb qarash niumkin.
Foydalanuvchilarga faqatgina zaruriy berilganlar bilan ishlash
imkoniyati-dan tashqari, tasavvurning bir qator fovdali tomonlari
mavjud:
qo'shimcha xavfsizlik darajasini ta'minlaydi. Tasavvur boshqa
foydala-nuvchilar ko‘rishi kerak bo'lmagan berilganlarni chiqarib
tashlangan hol-da yaratilishi mumkin. Masalan, bo‘lim boshliqlari
va tegishli hisobotchi -larga xodimlarning maoshlari xususidagi
berilganlarni ham ko‘rish imko-niyati bor bo’lgan tasav'vurni
yaratish. Qolgan foydalanuvchilar uchun esa maosh xususidagi
berilganlar chiqarib tashlangan holdagi tasavvurni yaratish.
BB tashqi aloqasini sozlash mexanizmining mavjudligi. Masalan,
FAMILIYA_ISMI_SHAR1FI o‘rniga qisqaroq, FISH nomi bilan
ishlash.
BB tuzilishiga o‘zgartirishlar kiritilgan holatda ham, tashqi
aloqani qarama - qarshiliklarsiz va o 'zgarmas holatda saqiash.
Masalan, yangi maydonlar qo‘shilganda yoki olib tashlanganda,
aloqalar
o‘zgarganda,
fayllar
ajratilganda,
qayta
tashkillashtirilganda yoki nomi o’zgartirilganda ham BB tashqi
aloqaiari o‘zgarmavdi. Agarda qaysidir tasavvurning fayliga
ishlatilmaydigan maydonlar qo‘shilsa yoki olib tashlansa, ushbu
tasavvurga umuman ta’sir qilmaydi. Shunday qilib, tasavvurlar
program-malarning BB haqiqiv tuzilishiga nisbatan to‘liq
mustaqilligini ta’min-laydi va bu bilan favllar tizimi- dagi eng
katta kamchilikni bartaraf etadi.
Haqiqatda, BBBT funksional imkoniyatlari aniq boshqarish turiga
bog’liq. Masalan, shaxsiy kompyuterlar parallel birgalikda kirish
imkoniyatlarini ber-maydi, berilganlarning butunligini saqlagan holda
himoya uslubini boshqarish va berilganlarni tiklash juda tor miqyosda
amalga oshiriladi. Lekin zamonaviy ko‘p mijozlar ishlatadigan BBBT
vnqorida keltirilgan hamma funksional va boshqa imkoniyatlarni
beradi. Zamonaviy boshqarish tizimlari o‘ta murakkab programma
ta’minoti bo’lib, programma kodlarining millionla b satrlaridan va
ko'pgina jildli hujjatlardan iborat.
Bundan tashqari BBBT apparat va programma inqirozlarida devarli
yuz foiz ishonchlilik va tayyorgarlikni ta’minlaydi. BBBT programma
ta’minoti doimiy ravishda takomillashib bormoqda. Masalan, ba’zi bir
ilovalarda grafika, video, tovush va h.k. saqlash talab qilinmoqda. Ana
shu masalalarni hal qilish uchun BBBT doimiy ravishda rivojlanishi va
shuning uchun uning funksional qismi ham o‘zgarib turishi mumkin.
Berilganlar
Albatta BBBT muhitida, berilganlar t arkibdagi eng asosiy a’zo
bo’lib hisoblanadi. BB berilganlardan tashqari, meta berilganlarni,
ya’ni «berilgan xususidagi berilganlarni» ham saqlaydi. BB tuzilishini
chizmo (schema) deb atashadi.
Talabalar o‘quv loyihasining eslaylik. Ana shu Talabalar BB beshta
jadval-lardan tuzilgan edi: Ro‘yhat, Baholar, Fakultetlar, Yo‘nalish va
Fanlar. Talabalar BB chizmasi quyidagicha:
Ro‘yhat (ZN, FAMILIYA, ISM, O_ISM, K_SANA, FAK_N,
YO
’
N
_
N
,
KURS, GURUH_N, PASPS, P A S P N )
Baholar (ZN, SEMESTR, FAN_N, BALL, SANA_KI R, USTOZ)
Fakultetlar (FAK_N. FAKULTET)
Yo‘nalish (YON N, YO'NALISHLAR)
Fanlar (FAN N. FAN NOMI)
Protseduralar
Protseduralar yo‘riqnomalar va qoidalardan iborat bo'lib, ular BB
loyihalash va foydalanish jarayonlarida hisobga oiinadi. BBni foydalanuvchilari va
unga xizmat qi-luvchilarga shu tizimdan foydalanish protseduralarining to’liq
tavsifi keltirilgan hujjat-larni hamda quyida keltirilgan harakatlarni bajarish
qoidalaridan iborat yo'riqnomalarni o‘z ichiga oladi:
BBBT ro‘yxatdan o'tkazish;
BBBT alohida vositasi yoki ilovasidan foydalanish;
BBBT ishga tiishirish yoki to’xtatish;
BBBT zaxira nusxalarini yaratish;
apparat va programma ta'minotida inkor bo‘lganda, ularga ishlov berish,
ishla-may qolgan tarkibiy qism yoki programmani aniqiash va to‘g‘rilash
hamda nosoziiklar bartaraf etilgandan so'ng, berilganlar bazasini tiklash;
jadval tuzilishini o'zgartirish, bir nechta disklarda joylashgan BBni qavta
tashkil etish, tizim unumdorligini yaxshilash va ikkinchi darajali
qurilmalarda saqlana-digan berilganlarni arxivlash usullari.
Foydalanuvchilar
Foydalanuvchilarni to'rtta guriihlarga ajratsak to’g‘ri bo‘ladi: BB va
berilgan-larning administrator lari, berilganlar bazasini yaraiuvcliilar. amaliy
programmachilar va «oxiri-da» foydalanuvchilar.
BB va berilganlarning administratorlari
BB va BBBT umumiy zaxira hisoblanadi, boshqa zaxiraiar qanday
boshqarilsa, u ham shunday boshqarilishi kerak. Odatda berilganlarni va BBni
boshqarish deganda, BBBTni hamda undagi berilganlarni boshqarish va nazorat
qilish tushuniladi. Berilgan-lar administratori berilganlarni boshqarish; BBni
rejalash; standartlarni, amaliy algoritm-larni va ish protseduralarini yaratish va
kuzatish hamda BB konseptual va mantiqiy loyihasiga javob beradi. Berilganlar
administratori BBning umumiy rivojlanish tamoyil-larining tashkilot maqsadlariga
mosligini nazorat qilgan holda, yuqori bo‘g‘indagi rahbarlarga maslahat va
tavsiyalar beradi.
Berilganlar bazasining administratori (Database Administrator) berilganlar
bazasi-ning fizik jihati amalga oshishiga javob beradi. Bunga fizik loyihalash va
loyihani amalga oshirish, xavfsizlikni va berilganlarning butunligini
ta’minlash, operat-sion tizimni kuzatish hamda ilovalar va oxirida
foydalanuvchiiarga maksimal tarzdagi unumdorlikni ta’minlash
masalalari kiradi. Berilganlar administratoriga nisbatan berilganlar
|
