Internet tarmogʻidagi milliy
segmentlar va axborot
xavfsizligining nazariy-
metodologik asoslari
Oʻzbekistonning milliy segmentlari internetdagi oʻzlariga xos kimyo-jamoaviy
muhit yaratadi. Bu resurslar oʻzbek tili va tarixiga oid koʻp asosli maʼlumotlarni
taqdim etadilar va oʻzbekistonlik foydalanuvchilar uchun xizmat koʻrsatish
maqsadida yaratilgan. Bu saytlar va platformalar Oʻzbekistonning madaniy, siyosiy,
iqtisodiy, va boshqa muammolari bilan bogʻliq yangiliklar va maʼlumotlar bilan
toʻldiriladi. Buning bilan birga, ularga oʻzaro aloqalar oʻrnatilishi, oʻzbek tili va
madaniyatining taʼlimi va oʻzlashtirilishi ham muhim ahamiyatga ega boʻlganligini
koʻrsatadi.
Oʻzbekistondagi milliy segmentlarni oʻz ichiga olish uchun oʻzbek tili va
sohalarda turli mavzularda internetda izlanuvchi soʻzlar va kalit soʻzlarni
ishlatishingiz mumkin.
“... internet tarmogʻining milliy segmenti – milliy qonunchilikda belgilangan
tartibda davlatning milliy domenlari sifatida tan olingan domenlarni, boshqa
domenlarda joylashgan yoki davlat hududida joylashgan biron bir domenga aloqador
boʻlmagan internet-resurslarni, shuningdek. Internetga kirish xizmatlarini
koʻrsatuvchi milliy aloqa operatorlarining tarmoqlar aloqalari sifatida..."
Oʻzbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini
rivojlantirish vazirligi hayʼati
yigʻilishida
tegishli tashkilotlarga milliy axborot
resurslarini tezlik bilan rivojlantirish uchun zarur boʻlgan chora-tadbirlarni qabul
qilishni tezlashtirish vazifasi qoʻyildi. “Hozirda “UZ” zonasidagi domenlar miqdori
20,4 ming donani tashkil qilmoqda, biroq yigʻilishda internet tarmogʻining milliy
segmenti yetarlicha darajada rivojlanmayotgani taʼkidlab oʻtildi”, deyilmoqda
vazirlik matbuot xizmati bergan xabarda. Shuningdek, 2015 yilning 1-choragi
yakunlariga koʻra, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi
yil boshiga nisbatan 17 foizga oʻsib, 19250 Mbit/s ni tashkil qildi. Paket
kommutatsiya xalqaro markaziga ulanayotgan Internet operatorlari va provayderlari
uchun narxlar 10 foizga kamaytirilib, 1 Mbit/s uchun 233,27 dollarni tashkil qilgan.
Oʻzbekistonda internet — OAV faol rivojlanmoqda. Ayni paytda yurtimizda OAV
sifatida roʻyxatdan oʻtgan 300 dan ortiq veb-sayt foydalanuvchilarga axborot-
tahliliy xizmatlar koʻrsatib kelmoqda
1
.
Axborot xavfsizligi, belgilar va axborot tizimlarining xavfsizligini taʼminlash
va ularni zararli taʼsir, xakerlik, yoki noyob vaziyatlardan himoya qilishga doir
yondashuvlardan iborat boʻlgan amaldir. Bu, axborotning konfidensialligini,
integritetini va mavjudligini saqlashga yoʻnaltirilgan imkoniyatlarning toʻgʻrisida
boradi.
Axborot xavfsizligi muhimdir, chunki hozirgi zamonning tez rivojlanayotgan
axborot texnologiyalari va internet tarmogʻi koʻproq muammolar va xavfli holatlarni
1
https://kun.uz/uz/90202
tugʻdirishi mumkin qilmoqda. Muhim axborotlarni himoya qilish, shuningdek,
foydalanuvchilar va kompaniyalarning maʼlumotlarini noyoblik va hushyorlik bilan
saqlash imkonini beradi.
Quyidagi muhim axborot xavfsizligi qoʻllanmalaridan bir necha misollar:
Parol: Yuqorida koʻrsatilgan resurslarga kirish uchun kuchli va unikal
parollarni ishlatish muhimdir. Ayniqsa, faqat talab etilgan hollarda parollarni boshqa
kishilarga berishdan ham qaytaring.
Maʼlumotlar shifrlash: Xavfsizlik uchun maʼlumotlar shifrlanishi, yaʼni ularni
noyob tarzda yashirish, oʻqib boʻlmaydigan koʻrinishga olib kelish imkonini beradi.
Virus va zararli dasturlardan himoya: Internet va kompyuterlar avtomatik
ravishda kuzatuvchi dasturlar va oʻzini kuchli antiviruqsizlar bilan muhofaza qilish
muhimdir.
Doimiy taʼlim: Xodimlarning va foydalanuvchilarning axborot xavfsizligi
haqida taʼlim olishi va hatto yangilanayotgan xavfsizlik masalalari boʻyicha
mustahkam hujjatlar bilan bilan taʼminlashi kerak.
Internet tarmoqlari va tizimlarda xavfsizlikni taʼminlash: Tarmoq
administratorlari va maʼmuriy xodimlar internet tarmogʻida xavfsizlik uchun
protokollarni, limitlarni va monitoringni sozlashlari kerak.
Maʼlumotlarni taʼqib qilish: Xavfsizlik samaradorligi haqida koʻplab
maʼlumotlar bor, bu maʼlumotlardan foydalanish muhimdir.
Axborot xavfsizligi muhim muammolardan biridir va xavfsizlikni taʼminlash
uchun har bir shaxs, tashkilot va kompaniya oʻz maqsadlariga mos tahlillarni qilishi
va xavfsizlik sozlashlari kerak. Maʼlumotlarni toʻgʻri va qattiq ravishda himoya
qilish, muvaffaqiyatga erishishning muhim sharti hisoblanadi
.
Koʻplab davlatlar axborot muhitiga tobora koʻproq bogʻlanib qolmoqdalar,
milliy, xalqaro barqarorlik va xavfsizlik esa koʻp jihatdan obyektiv va tezkor
ravishda axborot almashish, axborot-telekommunikatsiya tizimlarining rivojlanish
darajasi bilan belgilanadigan boʻlib bormoqda. Lekin axborot oqimidan inson ongini
chalgʻitish, ijtimoiy muhit barqarorligini buzish maqsadida ham foydalanilishi
mumkin. Shuning uchun ham axborot, ommaviy axborot tizimlari xodimlarining
oʻzlari taqdim etadigan mahsulot uchun masʼuliyati mislsiz ravishda oshib borayotir.
Sanoatning jadal rivojlanishi ekologiyaga xavf tugʻdirgani, yadro fizikasi
muvaffaqiyatlari yadro urushi xatarini vujudga keltirgani singari jamiyatning barcha
sohalari, ayniqsa, ishlab chiqarish va boshqaruvning axborotlashuvi sayyoraviy
miqyosda bir qator jiddiy muammolar manbai boʻlib qolmogʻi ehtimoldir. Aloqa
texnologiyalari OAVdan oʻz faoliyatlarida samarali foydalanadigan terroristlar
uchun qudratli qurol boʻlib qoldi. Deyarli har kuni biz dahshatli terroristik
qoʻporuvchiliklar toʻgʻrisida maʼlumotlar olib turamiz. Baʼzi siyosatshunoslar
fikricha, bu xunrezliklardan maqsad qurbonlardan koʻra koʻproq OAVning ularga
bildiradigan munosabatlari boʻlib, bu terrorchilarga ijtimoiy fikrga va mamlakatdagi
ishlar ahvoliga taʼsir koʻrsatish imkonini beradi. Boshqa tomondan, ilmiy-texnik
imkoniyatlar va aholi turli qatlamlarining madaniy-bilim darajasi yuksak
boʻlgandagina tobora rivoj topib borayotgan jahon maydonida toʻlaqonli ishtirokchi
boʻlish mumkin. Bunday zaminga ega boʻlmagan davlatlar borgan sari ijtimoiy va
texnik taraqqiyotdan chetga chiqib qolib, goʻyoki “sivilizatsiyadan abadiy chetda
turuvchilar” boʻlib qoladilar. Taraqqiyotdagi bunday notekislik rivojlangan
mamlakatlar bilan qolgan dunyo oʻrtasida oʻzaro qarama-qarshi turishga, “raqamli
ajralish”, nobarqarorlik, yangi urushlar va nizolarga sabab boʻlishi bilan xatarlidir.
Axboriy xavfsizlik sohasi mutaxassislari jahon axborot maydoni axborotlashgan
jamiyatning barcha subyekt-mamlakatlari axborot va aloqa texnologiyalarini bir
xillashtirishni talab qiladi, deb hisoblaydilar.
Gʻarb yetakchilari jahon telekommunikatsiya tarmoqlari, ommaviy axborot
vositalari orqali amalga oshirayotgan axboriy-madaniy, axborot-mafkuraviy
bosqinchilik ham tashvishga soladi. Mamlakatlar bunday aralashuvga, begona
axborot taʼsiriga qarshi turish uchun milliy madaniy boyligini himoya qilishga
qaratilgan maxsus chora-tadbirlarni koʻrishga majburdirlar. Jahon axborot
tarmoqlarida davlatlar oʻrtasidagi siyosiy, iqtisodiy qarama-qarshilik, boʻhron
holatlari oʻz aksini topishini hisobga olgan holda, milliy axborot resurslarini va
dunyodagi ochiq tarmoqlar orqali axborot almashuvi maxfiyligini himoya qilish
vazifasi koʻndalang turmoqda. Oʻzbekiston Respublikasi xalqaro terrorizm va diniy
ekstremizmni ham qoʻshib hisoblaganda, bunday qarshi harakatlar bilan koʻp
martalab toʻqnash keldi. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov bu
muammoning muhimligini koʻrsatib, shunday taʼkidlaydi: “Aftidan, bugungi kunda
xavfsizlik va barqarorlik yoʻlida paydo boʻlayotgan tahdidlarga tegishli
munosabatda boʻla olishning oʻzigina yetarli emas. Mavjud xavf-xatarlarning
tabiatini toʻgʻri tushunib etishimiz kerak. Ularning manbalari va oʻzaro aloqalarini
vaqtida aniqlashimiz darkor. Jamiyatda barqarorlikni saqlash shart-sharoitlarini
belgilab olishimiz va ulardan samarali foydalanishimiz zarur. Oʻzbekiston
Respublikasining barqaror va sobitqadamlik bilan rivojlanishi shularga bogʻliqdir”
Milliy xavfsizlik ham, xalqaro xavfsizlik ham ichki va tashqi xatarlar oldida
ancha zaif boʻlib qoldi. Inson dunyosi, uning hayoti ham yildan-yilga axborotga,
axborot texnologiyalari va resurslariga bogʻliq boʻlib borayotir. OAV va kompyuter
oʻyinlari orqali shafqatsizlik, zoʻravonlikni ulugʻlashning, pornografiyaning
tarqatilishi oʻsmirlar va yoshlarda bunga ongsiz ravishda taqlid qilish istagi
tugʻilishiga olib boradi, ularning odatlari va turmush tarzida yurish-turishning
nomaqbul andazalarini mustahkamlaydi, koʻp hollarda esa huquqbuzarlikni
ragʻbatlantiradi.
Media zoʻravonlikning taniqli tadqiqotchisi, pedagogika fanlari doktori,
Rossiya kino taʼlimi va media pedagogikasi Uyushmasi prezidenti A.V.Fedorov
OAV materiallarida mavjud zoʻravonlik koʻrinishlarining yoshlar va bolalar
auditoriyasiga salbiy taʼsiri oshishining oʻziga xos xususiyatlariga ishora qiladi.
Shubhasizki, deb taʼkidlaydi u, masalan, zoʻravonlik sahnasi boʻlgan kompyuter
oʻyinlarining taʼsirini uzil-kesil faqat xarakterda salbiy xususiyatlarni
shakllantiruvchi sifatida baholab boʻlmaydi. Oʻyin oʻynash va hayotda zoʻravonlik
qilish – bir qarashda boshqa-boshqa narsalar. Biroq shu bilan bir paytda zoʻravonlik
jarayoniga interfaol ravishda daxldor boʻlish unga albatta koʻnikib qolishga,
birovning dardiga sherik boʻlish, oʻzgaga achinish tuygʻusi oʻtmaslashuviga olib
keladi. Zero, virtual olamda insonni toʻpponchadan yoki avtomatdan otib tashlash,
granata bilan portlatish, elektr arra bilan boʻlaklab, bomba yordamida parcha-parcha
qilib tashlash hech gap emas. Oʻtgan asrning 90-yillari marrasida ijtimoiy-madaniy
vaziyatning keskin oʻzgarishi gumanitar fanlarda shunchalik koʻp “oq dogʻlar”ni
oshkor qildiki, deb qayd qiladi tadqiqotchi, audio, video axborotiga nisbatan bola
huquqi muammosi ham ilmiy jamoatchilikning eʼtibor doirasidan chetda qoldi.
Faqat keyingi yillardagina oʻsib kelayotgan yosh avlodga ekran zoʻravonligidek
favqulodda hodisaning taʼsirini muayyan darajada oʻrganishga harakat qilgan
rossiyalik olimlar tadqiqotlarining natijalari eʼlon qilina boshladi
Axborot olish imkoni va axborotlashuv jarayonlari rivojlanishini tartibga
solishning mustahkam huquqiy bazasini shakllantirish shaxs, jamiyat, davlatning
axborot-psixologik xavfsizligini taʼminlashning muhim omilidir. Shu boisdan
koʻpgina hukumatlar axborotlashuv davrining turli xil daʼvatlariga qarshi choralar
koʻrish uchun muhim xalqaro hujjatlarni imzolamoqdalar, faol nuqtai nazarlarini
bildirmoqdalar.
Jenevada (2003 yil, dekabr) oʻtkazilgan global axborot jamiyatiga doir
umumjahon uchrashuvida xalqaro axborot maydonining amal qilish uchun
mutanosiblashtirilgan shart-sharoitlar yaratish borasida asosiy prinsiplar va
yoʻnalishlar belgilab olindi. Axborot infratuzilmasidan BMT Nizomiga xilof
keladigan maqsadlarda foydalanilgan hollarda, bu tahdidlarga qarshilik koʻrsatish
chora-tadbirlari koʻrilishi zarur. Insonning xatti-harakatini chalgʻitish, axborot
infrastrukturasining barqaror faoliyatiga putur yetkazish, qonun bilan mudofaa
qilinadigan axborotga jinoiy tashkilotlarning ruxsatsiz yoʻl topishi, «axborot
qurolidan “ foydalanish va bu sohada qurollanish poygasini avj oldirish shunday
tahdidlar jumlasiga kiradi. Rossiya doktrinasida, shuningdek, axborot-aloqa
texnologiyalarining gurkirab rivojlanayotganligi muqarrar ravishda davlatning ichki
siyosatini shakllantirishga ham taʼsir oʻtkazishi, mavjud davlat va jamoat
tashkilotlarining ana shu yangiliklarga doimiy moslashib borishini talab qilishi qayd
etiladi.
Amerika Qoʻshma Shtatlarining 2002 yilda qabul qilingan Milliy xavfsizlik
strategiyasi boshqa mamlakatlarning ana shunday hujjatlari bilan qiyoslaganda oʻz
mazmuni va gʻoyaviy yoʻnalishi bilan ancha hujumkor va birmuncha jangovar
xarakterga ega. AQSh terrorizmga qarshi, erkin savdo, tadbirkorlik, oʻzaro
hamkorlik va demokratiyaga toʻsqinlik qiluvchi turli shakldagi totalitar tuzumlarga
qarshi chora-tadbirlar ishlab chiqishga asosiy urgʻu beradi. Toʻqqiz boʻlimdan iborat
strategiyada “Insonlarning oʻz qadr-qimmati hurmat qilinishi taʼminlanishiga
intilishini qoʻllab-quvvatlash” , “Global terrorizmga zarba berish maqsadida
ittifoqlarni mustahkamlash hamda bizga va bizning doʻstlarimizga qarshi agressiya
oldini olish chora-tadbirlari”, “Rivojlanish yoʻliga turgan mamlakatlarga jamiyatlari
koʻproq ochiqlikka erishishlarida va demokratiya infrastrukturasini yaratishda
yordam berib, ular doirasini kengaytirish”, “Global taʼsir koʻrsatishning boshqa
asosiy markazlari bilan hamkorlikda harakat qilish rejalarini tuzish”, “Amerika
institutlarini milliy xavfsizlik sohasida XXI asr vazifalari va imkoniyatlarini hisobga
olgan holda oʻzgartirish” va boshqa shu singari mavzu yoki yoʻnalishlar belgilab
olingan.
| 