136
8-bob. Avtomatika rostlagichlari
8.1. Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari.
Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi.
Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi,
rostlagichning ish
usuli, ishlatiladigan energiya turi, ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga
ko’rsatiladigan ta’sirning
xarakteri, rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash
qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi.
Rostlanuvchi miqdorning turiga ko’ra rostlagichlar quyidagilarga bo’linadi:
bosim, sarf, satx, namlik va kabi rostlagichlar. Ishlash usuliga ko’ra bevosita va
bilvosita ta’sir qiluvchi rostlagichlar mavjud. Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi
organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi ob’ektdan olingan energiyaning o’zi
bilan
ishlovchi rostlagichlar bevosita ta’sir qiluvchi rostlagich deb ataladi. Agar
ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qo’shimcha
energiya kerak bo’lsa,
bilvosita ta’sir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi.
Foydalaniladigan energiya turiga ko’ra
rostlagichlar elektr, pnevmatik, gidravlik va
aralash (elektr-pnevmatik, pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bo’linadi.
Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga ko’rsatiladigan ta’sirning
xarakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bo’ladi.
Uzlukli
ishlovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning
faqat rostlovchi organi
rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi. Rostlanuvchi
miqdorning o’zgarishi va rostlovchi ta’sir o’rtasidagi bog’lanish (yoki ijro etuvchi
mexanizm rostlovchi organining xarakati), ya’ni rostlash
qonuni nazarda tutilgan
ish tavsifnomasiga ko’ra rostlagichlar pozitsion, integral (astatik), proporsional
(statik), izodrom (proporsional-integral), proporsional-differitsial (oldindan ta’sir
etuvchi statik), proporsional-integral-differinsial (oldindan ta’sir etuvchi izodrom)
bo’ladi.Rostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab
qilingan chegarada saqlab
turish jihatidan rostlagichlar stabillovchi, programmali va kuzatuvchi
137
rostlagichlarga bo’linadi. Stabillovchi rostlagichlar
rostlanuvchi miqdorning
berilgan qiymatga (ma’lum darajadagi xato bilan) tenglashishini ta’minlaydi.
Programmali rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida
rostlanuvchi miqdorning vaqt bo’yicha avvaldan ma’lum bo’lgan programma
(qonun) bo’yicha o’zgarishini ta’minlaydi. Bu programma
texnologik reglament
talablariga muvofiq tuzilgan bo’ladi. Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi
miqdorning vaqt bo’yicha o’zgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita ta’sir
qiluvchi boshqa kattalikning o’zgarishiga mos bo’ladi.
