IJRO MEXANIZMLARI
GIDRAVLIK
PNEVMATIK
ELEKTRIK
128
7.2. Elektrik ijro mexanizmlari
Qishloq va suv xo’jaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va
jarayonlarni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari, xarakatlanuvchi
mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qo’llaniladi.
Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanish sxemasi 7.2-rasmda ko’rsatilgan.
7.2-rasm. Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining
turkumlanishi.
7.4. Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari ko’p aylanishli quvurli
armaturani distansion boshqaruvi uchun qo’llanadi. Bu ijro mexanizmlari
M,A,B,V,G,D rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bo’lib, ular gidromelirrativ
ELEKTRODVIGATELLI
ELEKTROMAGNITLI
ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI
Bir aylanishli
Ko’p aylanishli
Qadamli
Doimiy aylanishli
Sоlenоidli
Uzoq muddatli
tok o’tkazuvchan
Qisqa muddatli
tok ‘ot
kazuvchan
Elektromagnitli mufta
129
tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qo’llaniladi. Ular bir-
biridan maksimal aylanish momenti, reduktorining tuzilishi, gabarit ulanish
o’lchamlari va ba’zi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi. Elektr
yuritmalarining barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada
unifiksiyalangan, yuritma validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus
qurilmalari va boshqaruv sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya
sharoitlariga ko’ra normal holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga
ko’ra texnik ma’lumotlar keltirilgan. Elektr yuritmalarining normal holatidagi
joylashtirilishi vertikal holat hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi).
7 1-jadval
Elektr
motor
tipii
Joylashtirilishi Ishchi
harorat
oralig’i S
Тashqi muxitning
nisbiy namligi
20 Sda %
Moylash
davriyligi
M
Хonalardagi va
ochiq havodagi
statsionar
qurilmalar
-20…+35
80gacha
Uch oyda 1
marta
A -
-40…+40
95
gacha
B,V,G,D
Bir
yildan
kam emas
B,V,G,D tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini ko’rib
chiqamiz.
Elektr yuritmaning knematik sxemasi 7.3 - rasmda keltirilgan. Elektr
yuritma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan: korpus
chervyakli silindrik reduktor, qo’l dubleri qismi elektr motori yo’l va moment
o’chirgichlari qutilari.
Yo’l va moment o’chirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi. Korpusga
podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan. Shirikli valda
aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan. 6-maxovikli qo’l
dublerlari sharikli valni oxiriga ulangan. Shu yerda bo’sh qilib kulachokli 4-
silindirik g’ildirak joylashtirilgan. Korpusga xuddi shunday ravishda yo’l va
moment o’tkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli g’ildirakka
ega bo’lgan va 40, 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan.
130
7.3- rasm. Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari
(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi
Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan. 34-chervyakli yo’l
o’chirgichlari qismi, 33- chervyakli g’ildirak, 27,30-kulochoklar,25,26- moment
o’tkazgichlari: 24 va 36-richaglari, purjinalar 22, 35-blokirovka kulochoklari
23,31- mikroutkazgichlar 21,32 shestrnali ko’rsatkich qismi 19,20: strelka 18,
17-shestrnyali distansion ko’rsatkichlar qismi, 16-potensioner.
Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi.
Aylanma xarakat elektr motoridan 2,3,4-silndirik g’ildirak va 5-kulachokli mufta
orqali 45 sharikli valga uzatiladi. 46 chervyak g’ildirak orqali aylantiruvchi
moment ishchi organning (surg’ich) yuritma valiga uzatiladi. Bundan tashqari,
47 chervyak 43 chervyali g’ildirak, 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat
39-vilka, 33 va 34 chevyak jufti 0,19 shestrnya 18 ko’rsatkich strelkasi va 17
shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi. Elektr motorini ishida
aylanishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas, chunki maxovikni 7-
kulochokli vtulkasi ajratilgan holatda bo’ladi. Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari
5-silindirli g’ildirak kulokchalari bilan bog’lanib qoladi va ular orqali harakat 45
shlitsli valga uzatiladi. Elektr motori qo’shilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4
g’ildirak kulachoklari birlashadi, bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45
131
shpitsli val kulachoklaridan bo’shatadi. Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli
valni birvaqtning o’zida elektr motori va qo’l boshqaruvida ishlashini oldiini oladi.
Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan
ishlab chiqariladi. Ularning ish prinsipi quyidagicha: maxkamlovchi armatura
ishchi organi uning «Ochiq» va «Yopiq» holatlarining qandaydir. Oraliq
holatlarida aylanish momenti maksimal qiymatida bo’lgan 44 yuritma vali
to’xtaydi. Bu vaqtda 46 chervyak, 42 chervyakli g’ildirak o’qiga uraladi va buni
natijasida xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bo’ylab o’qning
yo’nalishida xarakatlana boshlaydi.
46 – chervyakning oldinga xarakati 10 richag, 11, uk, 12 – tishli sektor, 14
va 39 vilkalar, 13, 15, 37, 38 – silindrli g’ildiraklar yordamida 25 va 26 moment
kulachoklarining aylanma xarakatiga o’zgartirib beradi. Ular aylanganda 24 va 36
richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor
zanjiri uziladi. M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan B,V,G va D
tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi. Ularda chervyakli reduktor o’rniga silindrli
reduktor qo’llaniladi. Yana bir qancha kinematik bo’g’inlarda ma’lumot
o’zgarishlar bor, lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil.
Maksimal tok relesiga ega bo’lgan elektr yuritmalar. Elektr motorlarni
yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish
maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi
bilan ta’minlanadi.
Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan
aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi. Shuni hisobga olib,
aylanish momentini chegaralovchi mufta o’rniga tok relesini qo’llash mumkin. Shu
maqsadda elektr motorini ta’minlovchi kuch tarmog’ining fazalaridan biriga oniy
xarakatli maksimal tok relesi ulanadi. Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv
magnit ishga tushirgich g’altagi zanjiriga ulanadi.
Maksimal tok relesini qo’llash elektr yuritma konstruksiyasini
soddalashtirish, uning massasi va gabarit o’lchamlarini kamaytirish imkoniyatini
beradi, lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi. Maksimal
132
tok relesi bo’lgan elektr motorlari faqat so’rg’ichlarda o’rnatiladi. Shpindel
armaturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yo’l
o’chirgichi bilan xarakatga keladi.
| 