Onalarga tavsiyalar:
ko’krak bilan ilk bor emizishni chaqaloq tug’ilganidan so’ng 30-60 daqiqa
ichida boshlang.
bola talab qilganida kechasiyu kundizi kamida 8-12 marotaba emizing
emizish vaqtini chegaralamang.
go’dak tug’ilganidan to taxminan 6 oylik bo’lguniga qadar faqat ko’krak
suti bilan boqing.
ko’krak suti bilan boqishni 2 yil va undan ko’p davom ettiring.
Ona sutini xususiyati
Ko’krak suti yangi tug’ilgan chaqaloq uchun asosiy ozuqadir. Uning
tarkibidagi oqsillar, fermentlar, gormonlar, himoyalovchi antitelolar, vitaminlar,
uglevodlar bor. Ona suti har doim iliq xolatda, sterildir va u kichkintoy
tomonidan yaxshi xazm bo’ladi.
Tug’ruqdan so’ng birinchi kunlari og’iz suti ajralib chiqadi. U quyuq
sarg’ish rangda, tarkibi jihatidan yetuk sutdan farq qiladi. Og’iz suti oqsil, yog’,
vitaminlarga boy bo’ladi, albumin, globulinlar ham ko’p miqdorda. Undan
tashqari og’iz sutida birlamchi immunizatsiya uchun moddalar mavjud. Bular
immunokomponent limfotsitlar, lizotsim va boshqa infeksiyadan himoyalovchi
faktorlardir.
Demak xulosa qilib aytish mumkinki, og’iz suti:
Infeksiya va alergiyadan asraydi – chunki immunoglobulinga boy
Ko’p miqdordagi leykotsitlar – infeksiyadan himoyalaydi
Bo’shashtiruvchi effektga ega, bu esa ichak faoliyatini yaxshilaydi,
mekoniyni chiqib ketishini ta’minlaydi, sariqlikni kamaytiradi.
Rivojlanish faktorlari – ichakni yetilishini ta’minlaydi, oshqozon ichak
kasalliklarini katta bo’lganida ham kamayishiga olib keladi.
Vitamin A – infeksiyaga moyillikni kamaytiradi, ko’z kasalligini rivojlanishini
oldini oladi.
Ko’krak sutida infeksiyaga qarshi himoyaviy tarkibiy qismlar
Sutni tarkibiy qismi
Vazifasi
A toifasidagi sekretor
immunoglobulinlar
Bakterial “yopishqoqlik”ning oldini oladi.
Antigenlar kirishini cheklaydi, neytrofillar
xemotaksisini qiyinlashtiradi
Hujayralar: T-limfotsitlar
Hujayra orqali immunitet uzatilishi
Makrofaglar
Fagatsitoz – mikroblarni o’ldirish
Mikroblarga qarshi immunologik moddalar
Laktoferin
Kompliment (birlashish)ni qiyinlashtiradi.
Temirni qo’shish (Fe+3) yo’li bilan bakteriyalar
ko’payishini qiyinlashtiradi
Lizotsim
Xemotoksisni va zaharli kislorod radikallari
ishlab chiqarilishini qiyinlashtiradi
Lipaza
Virus pardalarini buzuvchi va sodda
mikroorganizmlarni lizislovchi erkin yog’
kislotalari va monoglitseridlarning hosil
bo’lishiga yordam beradi
Yallig’lanishga qarshi moddalar
katalaza
Vodorod
perikisi
parchalanishini
katalizatsiyalaydi
Alfa-tokoferol,
sistein,
askorbin kislotasi
Kislorod radikallarini yutadi
Gistaminaza
Gistaminni parchalaydi
Antitiripsin – alfa-1
Yallig’lanish
jarayonida
qatnashuvchi
fermentlarni zararsizlantiradi
Prostoglandinlar (Ye2, F2)
Sitohimoyaviy vazifa
Oligosaxaridlar
Mikroblar yopishishiga to’sqinlik qiladi
Ona sutidagi gormonlar va o’sish omillari
Gormonlar
O’sish faktorlari
Kalsitonin
Ona sutining o’sish omili
Eritropoetin
Hosila (sut bezi) o’sish omili
Somatoliberin
O’sish omili (nervlar)
Insulin
Omillarni stimullovchi koloniyalar
Neyrotensin
Bifidobakteriya (o’sish bifudoomillari)
Oksitotsin
Prolaktin
Triyodtironin, Tiroksin
Tireotropin
Ko’krak sutida chaqaloq uchun o’ziga xos vazifali fermentlar
Fermentlar
Vazifasi
Amilaza
Polisaxaridlarni hazm qiladi
Lipaza (o’t kislotaari –
tuzlari bilan aktivlashgan)
Yog’ni parchalaydi
Proteazalar
Oqsilni parchalaydi
Ishqorli fosfotaza
Sink, magniy tashuvchi
Lizotsim
Bakteritsidlik vazifasi
Chaqaloq uchun o’ziga xos vazifali sut tarkibiy qismlari
Tarkibiy qismlar
Vazifasi
To’yinmagan uzun zanjirli yog’
kislotalari
Miya
rivojlanishi,
pardalar
membranalari tuzilishi va vazifalari
Karnitin
Yog’ yutilishida mitoxondriyalarda
yog’ kislotalarining oksdlanishi uchun
muhim, miya rivojlanishi uchun zarur
Taurin
Opioid agonistlar
R- kasamorfinlar
Shilliq
yuzalarga
bakteriyalar
yopishishiga yo’l qo’ymaydi
Tug’ruqdan bir necha kun o’tgach, og’iz suti yetuk sut bilan almashinadi.
Bu sut boshqa hayvonlar sutidan farq qiladi. Sigir sutida bola uchun kerakli
immunoglobulinlar, leykotsitlar yo’q, oqsil yog’ ko’p bo’lsa ham bola
oshqozon-ichak tizimida so’rilmaydi, asosiy yog’ kislotalari kam miqdorda,
yog’larni parchalovchi lipaza fermenti yo’q. Bu esa sigir suti bilan boqilganda
dispepsiyaga olib keladi. Ona sutida temir moddasi kam miqdorda bo’lsa ham
to’liq so’riladi, shuning uchun anemiya ko’rilmaydi. Sigir sutidagi temir moddasi
to’liq so’rilmaydi, undan tashqari boshqa ozuqa moddalaridagi temir
moddasini so’rilishiga to’sqinlik qiladi. Bu esa anemiyaga olib keladi.
Ona sutida vitaminlar, suv yetarli miqdorda, sigir sutida esa yetarli emas.
Undan tashqari ona sutida gormonsimon moddalar – o’sish
modulyatorlari bor. Bu gormonsimon moddalar nerv hujayralarini
arxitektonikasini va miya hujayralarini yetilishini rivojlantiradi. Shuning uchun
ham ko’krak suti bilan boqilgan bolalar intelektual va jismonan rivojlanishda
nisbatan yuqori ko’rsatkichlarni beradi.
Ko’krak suti bilan boqilganda oldingi va keyingi sut ajralib chiqadi.
Oldingi sut – keyingi sutga nisbatan ko’kimtir rangda bo’ladi. U ko’p
miqdorda ajraladi va yetarli oqsil, laktoza va boshqa komponentlar bilan
ta’minlaydi. Oldingi sutda ko’p miqdorda suv bo’ladi. Bola oldingi sut bilan
birga ko’p miqdorda suv bilan ta’minlanadi. Shuning uchun ham bolaga 4-6
oylikkacha xattoki issiq vaqtlarda ham suv berish tavsiya etilmaydi. Agar bolani
chanqovi suv bilan qoniqtirilsa, sutni kam miqdorda emadi. Emizishni oxiridagi
sut – keyingi sut oqroq rangda bo’lib, yog’ moddasi ko’p, asosiy energiya
manbai hisoblanadi.
Shuning uchun ona bolasini shoshmasdan emizishi va keyingi sutni ham
to’liq berishi kerak.
Bolani ko’krakka tutishda onaga qanday yordam berish kerak:
Ona bo’shashgan va qulay xolatdaligiga ishonch hosil qiling.
O’zingiz ham qulay xolatda joylashing.
Bolani qanday xolatda ushlash kerakligini o’rgating (4 prinsipi):
• bolani boshi va tanasi bir satxda joylashishi lozim;
• chaqaloqni yuzi ko’krakka qaragan, burni esa ko’krak uchi qarshisiga
joylashgan bo’lishi kerak;
• chaqaloqni ona tanasiga yaqinroq tutish;
• agar chaqaloq yangi tug’ilgan bo’lsa ona bolasini boshini tanasi bilan
birga tutib turishi kerak.
Ko’krakka noto’g’ri tutishning oqibatlari
Agar chaqaloq ko’krakni noto’g’ri olgan bo’lsa, ko’krak uchida og’riq
paydo bo’ladi. Bola sut olish uchun kuch sarflaydi va ko’krak uchi shu joyda
shilinishi mumkin. Uzoq emganida yoriqlar paydo bo’ladi. Buning natijasida ona
kam emizsa yoki emizishlar oralig’i uzaysa, ko’krakni to’lishishi, keyinchalik esa
buning oqibatida ko’krakni dag’allashishi ko’rilishi mumkin. Bunday onalarga
ko’krakni to’g’ri sog’ish uchun kerakli maslaxatlar beriladi.
Ko’krakni sog’ish quyidagilar uchun foydalidir:
Ko’krakda dag’allashish bo’lganda ahvolni yengillashtirish uchun.
Laktostaz (sutni dimlanib qolishi) da yoki sut sut yo’llarini berqilib qolishida
ahvolni yengillashtirish uchun.
Onada ichiga tortilgan so’rg’ichlar bo’lganda, bolasi o’rgangunga qadar
ovqatlantirib turish uchun.
Emizish jarayonida bolaning emishida qiyinchiliklar tug’ilganda
ovqatlantirib turish uchun.
Ko’krakni olishdan “bosh tortgan” bolani emishdan qoniqish hosil qila
boshlaguncha ovqatlantirib turish uchun.
Kichik vazn bilan tug’ilgan va ema olmaydigan bolani ovqatlantirib turish
uchun.
Ona yoki bola vaqtinchalik bemor bo’lganda sut ajralib chiqishini saqlab
turish uchun.
Onasi ishda yoki bolasi oldida bo’lmagan vaqtda ko’krak sutidan bolaga
qoldirib ketish.
Bola bilan ajratilgan vaqtda sutni qurib qolishini oldini olish maqsadda
sog’ib turish.
Ko’kragi sut bilan to’lganda bolaning ko’krakni olishini osonlashtirish
uchun.
To’g’ridan-to’g’ri bolani og’ziga sutni sog’ish.
So’rg’ichlar va so’rg’ich oldi aylanasining qurishi va yallig’lanishini oldini
olish uchun.
Hamma onalarda, zaruriyat tug’ilib qolgan hollarda, qanday qilib ko’krakni
sog’ish kerakligini bilish foydalidir.
Ko’krakni qo’l bilan sog’ish hammasidan foydalidir. Buning uchun hech
qanday moslamalar kerak emas, chunki ko’krakni turli joyda va turli vaqtda
sog’ish mumkin. To’g’ri bajarilganda bu juda samaralidir. Qo’l bilan
dag’allashgan va og’riqli ko’krakni sog’ishga qaraganda yumshoq ko’krakni
sog’ish osonroqdir. Onalarni tug’ruqdan so’ng birinchi ikkinchi kunidan keyin
ko’krakni sog’ishga o’rgating.
Ba’zi bir ayollar ko’kraklarini g’alati tarzda sog’adilar. Agar ular sutni
yetarli miqdorda sog’a olsalar, ularga qanday qulay bo’lsa, shu tarzda
sog’aversinlar. Agarda ona kam miqdorda sut sog’sa, unda samaraliroq sog’ish
texnikasiga o’rgating.
Ko’krak sutini qo’l yordamida sog’ish qoidalari:
Sog’ishdan oldin qo’lni yaxshilab yuving.
Sog’ish uchun qulay idishlar (stakan, chashka, banka, piyola,) tanlash lozim.
ularni sovun yordamida yuqish, qaynoq suvda chayish lozim.
O’tirgan yoki turgan xolda idishni ko’krakka yaqin masofada ushlang.
Qo’lning bosh barmog’ini ko’krak areolasi ustida so’rg’ichdan yuqorida
ushlash, ko’rsatkich barmoq esa ko’krakni pastki qismida, qolgan barmoqlar
yordamida ko’krakni ushab turing.
Bosh va ko’rsatkich barmoq yordamida ko’krakni yengil ezib, xarakatni
ko’krak qafasi tomon davom ettiring.
Bosh va ko’rsatkich barmoq yordamida kuchni ko’proq areola atrofida
qo’llash va bu orqali ko’krakdagi sut sinuslarini (xaltachalarini) bo’shatishga
intiling.
Og’riq paydo bo’lsa sog’ish taktikasini o’zgartiring.
Sog’ish davrida sut darrov hosil bo’lmasa, avval oksitotsin refleksi
qo’zg’atiladi, u kuchli bo’lsa sut chizillab otilib chiqa boshlaydi.
Sog’ish jarayonida ko’krak bezi terisini silash yoki kuchli ezishdan extiyot
qilish lozim.
Har bir ko’krakni aloxida ketma-ket 3-5 minutdan sog’ish va ko’krakda sut
qolmaganiga ishonch hosil qilganda to’xtatish kerak.
Iloji boricha sog’ilgan sutni idishchalar yordamida ichirish kerak. so’rg’ichni
qo’llash keyinchalik ko’krakdan emishga to’sqinlik qilish mumkin.
Chaqaloqni parvarish qilish va ovqatlantirish
Chaqaloqni parvarish qilish juda katta mas’uliyat talab qiladi. Uni o’rab
turgan muhit katta ahamiyatga ega. Chaqaloqni oziqlantirish mobaynida oqsil,
lipid, uglevod, vitaminlarga hamda iste’mol qiladigan suyuqliklarga e’tibor
berish kerak. Tug’ruqxonadagi havo harorati 24-26 gradus bo’lishi kerak.
Chaqaloqlar xonasida esa havo harorati 22 gradusdan past bo’lishi kerak.
Har kun ertalab chaqaloqni ko’krak suti bilan boqishdan oldin tarozida
o’lchanadi va tana harorati tekshiriladi. Olingan tahlillarni chaqaloqning
rivojlanish varaqasiga yozib qo’yiladi.
Har kuni chaqaloqni pokizalash muolajalari o’tkaziladi: ko’zga ishlov
berish, ostini yuvish, Qindik yarasiga ishlov berish.
Chaqaloqning ko’zini toza steril paxta tamponchalar bilan tozalash. Kaliy
permanganat aralashmasi (1: 8000) tayyorlanadi. Ko’zining tashqi burchagidan
ichki burchagiga qarab artiladi.
Har kunlik ko’ruvda chaqaloqni teri ranggiga, Qindik qoldig’iga va yarasiga
katta ahamiyat bilan qaraladi.
Qindik qoldig’ini parvarishlash texnikasi quyidagicha. 70%li etil spirti bilan,
keyin esa 5%li kaliy permanganat aralashmasi bilan tozalanadi. Etil spirti o’rniga
3% vodorod peroksidi ishlatilsa bo’ladi. Qindik qoldig’i qurib tushgandan keyin
yara atrofini va tubini 5% kaliy permanganat bilan tozalanadi. Sog’lom
chaqaloqni tug’ruqxonadan 4-5-sutkasiga BSJ vaksinasini olgandan so’ng
uyiga ruxsat beriladi.
| 