Dafn etish jarayoni. Qadimgi dunyo tarixidan ma’lumki, odamzod
yaratilganidan buyon o’z qarindoshlarini ko’mishda maxsus marosimlar, ma’lum
tayyorgarlik udumlariga amal qilib keladi. Masalan, Qadimgi Misrda fir’avnlar
jasadi qizil mineral bo’yoq bilan qoplanar, yoniga kundalik ehtiyoj buyumlari, zeb-
ziynatlar kabi turli-tuman asbob anjomlar qo’yilar edi. Bu ham o’z navbatida o’z
jamoa a’zolarini dafn etayotgan jamoaning oxirat mavjud ekanligi haqida muayyan
tasavvurga ega bo’lganligidan dalolat beradi.
Ov qilish. Shu paytga qadar olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida yer
yuzining turli joylaridagi g’orlarda ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar
topilgan. G’orlardagi suratlarning ko’pchiligida ov qilish jarayoni, odam va
hayvonlarning tasvirlari, hayvon terisini kiygan odamlar, yarim odam va yarim
hayvon qiyofasidagi mavjudotlar tasvirlangan. Demak, ibtidoiy odam o’zi va
hayvonlar o’rtasidagi tabiiy va g’ayritabiiy aloqalar mavjudligi haqida tasavvurga
ega bo’lgan va ayni paytda marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan
hayvonlar hulqiga ta’sir etish imkoniyatiga ega deb bilgan. Bu tasavvurlar tiriklar
bilan marhumlar o’rtasidagi vositachilar: sehrgarlar va shamanlar faoliyatining
shakllanishiga turtki bo’lgan bo’ldi. Ibtidoiy odam hayoti haqidagi tasavvurlarga
ko’ra, uning hayotida kelib chiqqan diniy tasavvurlar quyidagi ibtidoiy din
shakllarida namoyon bo’lgan.
Ibtidoiy din shakllari.
Totemizm. “Totem” so’zi Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi
tilida “uning urug’i” ma’nosini anglatadi va mohiyatan “odamning hayvonot yoki
o’simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqasi bor”, deb e’tiqod qilish.
Ehtimol, ma’lum bir jamoaning avvalda asosiy ozuqa manbaini tashkil qilgan
hayvon yoki o’simlikka nisbatan e’tibor keyinchalik vujudga kelgan qabilaning
diniy tasavvurlarining asosiy shakllaridan biriga aylangan bo’lishi mumkin.
Urug’dosh guruhlar o’zlarini umumiy belgilari va totemlari bo’lgan hayvon yoki
o’simlikdan kelib chiqqan deb bilar edilar. Totemlarga bunday e’tiqod uzoq
o’tmishga tegishlidir, ularning mavjud bo’lganligini faqat qadimgi rivoyatlargina
tasdiqlaydi. Masalan, hozirgacha Avstraliya aborigenlari orasidan bu xususda
afsonalar saqlanib qolgan.
Urug’dosh jamiyatning shakllanishida jarayonida totemizm muhim rol
o’ynadi, ayniqsa, qarindosh guruhlarning boshqalardan ajralishiga, “o’zimizniki”,
ya’ni “bir totemga tegishli” degan aniq taassurot paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.
16
Totemizm ta’sirida paydo bo’lgan urf-odatlar va me’yorlar asrlar davomida qat’iy
ravishda qo’llanildi. Ayni totemga xos bo’lmagan begonalar bu jamoa urf-odati va
me’yorlaridan chetda hisoblangan. Totemizmning bunday ijtimoiy roli tabiiyki,
totemistik ko’rinishlarning evolyutsion xarakteriga ham ta’sir kuchini o’tkazmay
qolmadi. Vaqt o’tishi bilan qarindoshlik tizimining mustahkamlanib borishi
jarayonida birinchi darajali totem tartibi haqida tasavvur ilgari surildi.
Zooantropomorf ko’rinishi bilan aralashgan holda odam bilan uning totemi
qarindoshligi orasida oilaviy munosabatlar, ya’ni odam vafot etgach uning o’z
totemiga aylanishi yoki, aksincha, qayta inson shakliga kelishi haqidagi tasavvurlar
paydo bo’ldi. Bular hammasi o’tgan ota bobolar ruhlariga sig’inishning, umuman,
kuchayishiga va ilohiy kuchlarga bir tomondan ishonchning oshishiga olib kelgan
bo’lsa, ikkinchi tomondan totemga bo’lgan munosabatlarning o’zgarishi, misol
uchun totemni ozuqa sifatida iste’mol qilishni taqiqlanishiga olib keldi. Tabu
(ta’qiqlash) tizimi paydo bo’ldi. Bunda eng muhimi totemni ovqat sifatida is’temol
qilishni taqiqlash edi. Faqat ba’zi diniy marosimlarda ruhoniylar yoxud qabila
boshliqlarigagina totemni yeyishga ruxsat etilardi. Shunday qilib, totemizm
urug’chilik jamoasida diniy ko’rinishlarning tarixiy asosi bo’lib qoldi.
Insoniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida totemizmning asosiy
vazifalari, yuqorida aytib o’tilganidek birlashtiruvchilik, tartibga soluvchilik edi.
Totemizm diniy shakllarning dastlabkisi sanalsa-da, hozirda ham ko’plab
xalqlarning urf-odatlarida, e’tiqodlarida uning unsurlari saqlanib qolgan (masalan,
Hindistonda sigir, Avstraliyada kenguru, qirg’izlarda oq bug’u afsonaviy baxt
keltiruvchi hayvon sifatida ulug’lanadi).
Animizm (lotin tilida “anima” – “ruh”, “jon” ma’nolarini anglatadi).
Animizm – ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ilohiylashtirish, hayvonot,
o’simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta’limotni
ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri. Ilk animistik tasavvurlar qadim o’tmishda,
ehtimol, totemistik qarashlar paydo bo’lgunicha, oilaviy jamoalarning
shakllangunicha vujudga kelgandir.
Animizm totemizmdan farqli jihatlari bor. Albatta, totemizm ma’lum bir
oilaviy guruhning ichki iste’moliga, uni boshqalardan farqlash maqsadiga
yo’naltirilgan bo’lsa, animistik tasavvurlar keng va umumiy xarakterga ega. Ular
hammaga tushunarli va ma’qul bo’lgan. Shu bilan birga u tabiatning qudratli
kuchlarini – osmon va yer, quyosh va oy, yomg’ir va shamol, momoqaldiroq va
chaqmoq kabilarni ilohiylashtirib, ularda ruh mavjud deb bilar edi. Tabiiyki, ibtidoiy
odamlar nafaqat tabiatning buyuk mavjudliklarini, balki relefning ayrim alohida
qismlari – tog’lar va daryolar, adir va o’rmonlar kabi odam e’tiborini tortuvchi narsa
va jismlarga ham ilohiy munosabatda bo’lar edilar. Hattoki, ko’p yillik daraxt,
kattaroq harsang tosh, jarliklarga o’xshash narsalar ham ibtidoiy odamlar
tasavvurida jonli, tafakkurli, sezuvchan va harakat qiluvchi, shuningdek, yaxshilik
yoki yomonlik keltirishi mumkin deb tushunilgan. Shunday bo’lgach, har qanday
voqea-hodisalarga e’tibor bilan munosabatda bo’lish taqazo etilgan, qurbonliklar
qilingan, ruhlar haqiga duo qilib, marosimlar uyushtirilgan.
17
Animizm zamonaviy dinlarning barchasida asosiy aqidaviy qismni tashkil
etadi. Jumladan, jahon dinlari sanalmish buddizm, xristianlik va islomda ham ruhlar
haqidagi ta’limot mavjud.
|
