13
jumladan axloqiy qarashlardagi hamfikrlilik anglashiladi. Islom nuqtai nazaridan din
Alloh yo’lidir. Diniy iymon va e’tiqod esa shu yo’lning to’g`riligi, haqligiga
ishonchdan iborat bo’lgan ruhiy holatdir.
Dindor o’zining toat-ibodatga oid harakatlari orqali ilohiy kuch bilan bevosita
aloqa bog`lanish o’rnatadi. Din muayyan ta’limotlar, his-tuyg`ular, toat-ibodatlar va
diniy tashkilotlarning faoliyatlari orqali namoyon bo’lganligi uchun ular dinning
elementlari (qismlari) deb ataladi. Bu tarkibiy qismlar
bir-birlari bilan uzviy
bog`likdir. Dinning mavjudligi bu tarkibiy qisilarning hammasini taqozo kiladi.
Dinning tarkibiy qismlari orasida diniy ong, diniy tasavvurlar yetakchi o’rin
egallaydi. Binobarin, diniy marosimlar, diniy psixologiya, diniy birlashmalar esa
diniy tasavvurlarni mustaxkamlaydi va uzoq davrlarda yashashi uchun xizmat kiladi.
Diniy ong bir biri bilan bog`liq, o’zaro muayyan darajada ijobiy mustaqil
bo’lgan diniy mafkura va diniy psixikadan iborat. Diniy mafkuraning vujudga
kelishi va shakllanishi sinfiy jamiyatda ro’y bergan aqliy mehnatning jismoniy
mehnatdan ajralishi va buning natijasida vujudga
kelgan dastlabki qohinlar,
keyinchalik ruhoniylar faoliyatlari bilan bog`liq. Ular o’z g`oyaviy faoliyatlarida
diniy mafkurani yaratadilar va buni asoslash, targ`ib qilish bilan shugullanadilar.
Diniy psixologiya - ruhiy holat bo`lib diniy mafkuradan ancha oldin vujudga
kelgan. U oddiy dindorlarning his tuyg`ulari bilan bog`liq odatlari, kayfiyatlaridan
tashkil topadi. Diniy mafkura diniy psixik holatni g`oyalar bilan mustahkamlasa,
bunisi diniy mafkurani his tuyg`ular, odatlar vositasida chuqurlashtiradi. Diniy
mafkura hamma vaqt ham diniy psixik holatlar bilan to’la mos kelavermaydi.
Hozirgi davrda oddiy dindorlarning xatti-harakatlaridagi islomga xos bo’lgan
ibtidoiy dinlarning qoldiqlari bunga misol bo’la oladi. Bularga fol ochirish, kinna
soldirish, issiq-sovuq qildirish, va h. k. lar kiradi.
Dinning ta’rifi, uning tarkibiy qismlari, diniy ong darajalarini bilishning ilmiy,
amaliy ahamiyati shundaki, u kishilar hayotidagi diniy va diniy bo’lmagan
harakatlarni bir-biridan farqdash, ularga alohida-alohida yondashish imkonini
beradi.
Din bilan idealistik falsafa ko’p jihatdan bir biriga yaqin turadi. Har ikkalasi
moddiy olamning mavjudligini, uning paydo bo’lish
sabablarini shu moddiy
olamdan tashqarida deb biladi.
Dinda olamni yaratuvchi xudo yoki xudolar hisoblansa, idealizm "mutlaq
g`oya", "dunyoviy ruh", "dunyoviy aql" va shu kabi ma’naviy omillarni moddiy
olamdan ustun qo’yadi. Ayni vaqtda, bular bir-birlaridan jiddiy farqlanadilar. Dinda
oldin e’tiqod, so’ng mantiq bo’lsa, falsafiy idealizmda oldin mantiq, so’ng ishonch
ilgari suriladi.
Jamiyat moddiy hayot sharoitlarining ta’siri ostida vujudga kelgan din tarixiy
va ijtimoiy hodisadir. U ijtimoiy taraqqiyotning muayyan bosqichida, ma’lum bir
sabablarga binoan vujudga kelgan.
G`ayritabiiy kuchlarga ishonish shaklidagi dastlabki diniy qarashlar
urugchilik tuzumining ilk davrlarida, ya’ni bundan tahminan 50-70 ming yillar ilgari
paydo bo’la boshlagan. Ular qatoriga tabiatdagi o’simlik va hayvonot dunyosi,
barcha narsa va hodisalar qudratli va sehrli karomatga ega degan tasavvurlar bilan
14
bog`liq bo’lgan totemizm, animizm, fetishizm, magiya, ya’ni sehrgarlik kabilar
kirgan. Dinning mazkur ibtidoiy shakllarining elementlari hozirgi zamon jahon
dinlarida ham hamon saqlanib kelmoqda.
Diniy ong, diniy tasavvurlar jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumining
xarakteriga muvofiq ravishda kelib chiqqan va rivojlangan. Ibtidoiy jamoa tuzumi
yemirilishi davrida «politeistik, ya’ni ko’p xudolikka asoslangan dinlar paydo
bo’lgan. Ishlab chiqarish qurollari va vositalariga xususiy mulkchilik kelib chiqqach,
bir necha urug`, qabila, elat, xalqlarni birlashtirgan yirik davlatlar vujudga kepgach,
yakka xudolik to’g`risidagi diniy tasavvur va ta’limotlardan iborat bo’lgan
monoteistik dinlar vujudga kelgan. Ular qatoriga miloddan oldingi VI-V asrlarda
Markaziy Osiyoda shakllangan zardushtiylik, buddaviylik, yahudiylik, keyinchalik
vujudga kelgan xristianlik, islom kiradi. Hozirgi davrda jahon xalqlari e’tiqod
qilayotgan barcha monoteistik dinlarda politeizmning tasavvurlari qisman bo’lsada
saqlanib kelmoqda.
Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik,
asab-endokrin, biologik, psixologik va boshqa sohalari o’ziga xos xususiyatlarga ega
edi. Bu uning hayoti va faoliyati, fe’l-atvorigagina emas, balki,
uning fikrlash
darajasi, kuchli hayajonlanishi, tasavvur etishi, haqiqiy yoki soxta mantiqiy
qonuniyatlarni kashf etishiga ta’sir ko’rsatdi. U ibtidoiy bo’lsa-da aqlli, fikr
yurituvchi, ma’lum mushohadaga qobiliyatli, konkret holatda fikr yurita oladigan,
doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalarga ega bo’lgan odam edi. Bunday
tahlil nimaga asoslangan? Bilim miqdorining nihoyatda ozligi va uni doimiy
takomillashib borishi, oldinda turgan hayotdan qo’rquv va uni yengishga bo’lgan
intilish, amaliy tajribaning uzluksiz ortib borishi, tabiat kuchlariga mutlaq tobelik va
undan qutilishga tirishish, atrof-muhitga injiqliklari va ularni yengish va h.k. –
bularning barchasi shunga olib bordiki, uning ilk qadamidan nafaqat mantiqiy
talabchanlik, balki hissiy-ijtimoiy, xayoliy-fantastik munosabatlar kelib chiqdi. Gap
«ongli yovvoyi» yoki «abstrakt fikrlovchi kishi» to’g’risida borayotgani yo’q, ayni
jamoaning qonun qoidalaridan chiqmagan holda, qolaversa, 20-50 kishidan iborat
bo’lgan kichik qabila, mehnat faoliyati jarayoni (ov, ozuqa izlash, qurol yasash, turar
joyni jihozlash va h.k.) doimiy ijtimoiy munosabatlar, oilaviy urug’doshlik aloqalari
va hodisalar jarayonida (nikoh aloqalari, tug’ilish va o’lim)
ushbu jamoaning
ruhoniylari, g’ayritabiiy kuchlar va voqeiylik o’rtasidagi g’ayrioddiy aloqalar
to’g’risida ibtidoiy tasavvurlar mustahkamlanib borgan. Real hayot bilan bir qatorda
o’zga dunyo mavjudligi, marhumlar tiriklar hayotiga ta’sir eta olishi to’g’risidagi
g’oyalar yuzaga keldi”.
Diniy adabiyotlar, xususan Avesto, Tavrot, Injil, shuningdek Qur’oni karimda
ham insonning yaratilishi, uning yer yuzidagi ilk hayoti o’ziga xos tarzda talqin
qilinadi. Ularning barchasida dunyo va insoniyatning yagona Yaratuvchi (Avestoda
– Axura-Mazda, Tavrotda – Yahve, Injilda – Ota Xudo, Qur’onda – Alloh)
tomonidan yaratilgani bir ovozdan ta’kidlanadi. Odamzodning diniy tasavvurlari
paydo bo’lishiga kelsak, Xudo dastlabki inson – Odamni yaratgach, unga ma’lum
yo’l-yo’riq va ko’rsatmalar beradi va bu ko’rsatmalar o’z navbatida din deb ataldi.
Diniy ta’limotga ko’ra, inson boshdan mukammal holda yaratilgan, shunga o’xshash
15
din ham unga mukammal holda berilgan. Evolyutsionizm ta’limotiga ko’ra,
insonning paydo bo’lishi ham, dinning shakllanishi ham bosqichma-bosqich,
soddadan murakkabga qarab rivojlanib borgan. Umuman olganda,
barcha ilmiy
adabiyotlarda dinning paydo bo’lishi borasida bildirilgan fikrlar ilmiy farazlardan
iborat bo’lib, ushbu masalaning diniy adabiyotlardagi talqini esa har bir insonning
diniy e’tiqodiga bog’liq.
Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, uning kundalik hayoti bilan
bog’liq bo’lgan muhim ishlar: jumladan tug’ilish, ozuqa topish, ov qilish, o’z
xavfsizligini ta’minlash, dafn marosimi kabilar turli diniy tasavvur va e’tiqodlar
bilan bog’liq bo’lganligini ko’ramiz.
