proyeksiya obyektning to‘la ko‘rinishini ta’minlab beradi.  Ekrandagi  harakatsiz (statik) ko‘rinish

58
59
turlari, ya’ni dioproyeksiya va epiproyeksiya orqali ko‘rishimiz 
mumkin. 
Dioproyeksiya
– (bu so‘z yunonchadan olingan bo‘lib, «orasi-
dan» ma’nosini anglatadi) ushbu tasvir tiniq bo‘lgan ko‘gazmali 
materiallar orasidan o‘tadigan yorug‘lik oqimlari tufayli shaklla-
nadi. 
Epiproyeksiya
– (bu so‘z yunonchadan olingan bo‘lib, «yuqori», 
«ustida» ma’nosini anglatadi) ushbu tasvir tiniq bo‘lmagan obyekt-
lar yoritilishidan qaytarilgan nurlar orqali shakllanadi. 
Statik ekran orqali o‘qitish vositalari ichida eng ko‘p qo‘llani-
ladiganlari – bu bugungi kunda ba’zi darsliklarda videogramma 
deb ataladigan vositalardir. 
Statik proyeksiyalar sifatida ekranda tiniq va tiniq bo‘lmagan 
obyektlarni namoyish etadigan dioskoplar, filmoskoplar, kodo-
skoplar, dioproyektorlar, kadroproyektorlar, overxed-proyektorlar, 
epidoskoplar, o‘quv apparatlari, epidioproyektorlar kabi moslama-
lari qo‘llaniladi. 
Harakatlanadigan
 
(dinamik) tasvir
– bu tilsiz va ovozsiz badiiy 
hamda animatsion filmlarning kinoproyeksiyasidir. Dioproyeksi
-
yaning xilma-xilligi 
dioproyeksiya
deyiladi. Dinamik proyeksi-
yalarning uskunalari obyektlar harakatlarini amalga oshirish, taas-
surotlarini ekran ko‘rinishida yiriklashishini namoyon etish uchun 
ishlatiladi. Dinamik proyeksiyalarning uskunalari sifatida turli xil 
kinomoslamalar, videotexnikalar va videoproyeksion moslamalar 
(multimedia proyektorlar) qo‘llaniladi. 
4. 3. statiK prOYeKsiOn apparatLar
1640- yilda birinchi proyektor paydo bo‘lgan. Bu proyektorni 
Afanasiy Kirxer (1601–1680- yillar) ismli nemis fizik-matematigi 
ixtiro qilgan. A. Kixxer ushbu apparatini 
«sehrli chiroq»
deb nom-
lagan. Ushbu apparat kartonlardan kesib yasalgan hayvon va odam-
lar ko‘rinishining ko‘lankali proyeksiyalarini amalga oshirib bera 

60
61
olgan. Bu yerda yorug‘likning manbayi bo‘lib shag‘am ishtirok 
etgan. 
1839- yilda L. Dager ismli fransuz rassomi fotografiya (suratga 
tushish)ni ixtiro etgan. Bu esa sur’atlarni shishali diopozitivlarda 
namoyon qilish imkonini bergan. 
XIX asrga kelib proyektorlardagi yorug‘lik manbayi sifa-
tida elektr lampalar ishlatila boshlanib, ushbu lampalar ham ikki 
xilda bo‘lgan bular: qizdirilgan ko‘mir lampasi va «Yablochkov 
shag‘am»laridir. 
XIX asrning boshlariga kelib Moskvada maktab dasturlariga 
muvofiq bo‘lgan o‘quv diopozitivlari ishlab chiqarila boshlangan. 
1904–1905- yillarga taalluqli plyonkali birinchi diofilmlar paydo 
bo‘lgan va ular «proyeksion fotogrammalar» deb atalgan. 
Axborot-kutubxona muassasalarida qo‘llaniladigan grafo-
proyektor, dioproyektor, epiproyektor, kinoproyektor kabi proyek-
torlarda kichik hajmdagi kvars galogen lampalari ishlatiladi (KGM 
12–100, KGM 24–150, KGM 220–500 va b.). Ushbu lampalarning 
oddiy lampaladan ustunlik tomonlari ko‘p. Masalan, bu lampalarda 
doimiy ravishda yorug‘lik oqimi va rangli harorat ta’minlanib, ular 
hajm jihatidan unchalik katta bo‘lmasa-da, foydali ish koeffitsiy
-
enti hamda xizmat qilish davri juda balanddir. 
Lampaning asosiy qismi volfram ipdan iborat bo‘lib, maxsus 
kvarsli shisha idishga joylashtirilgandir. Kvarsli shisha idish yod 
va gaz bilan to‘ldirilgan. Shuningdek, galogen lampalarda molib-
den folga (zar qog‘ozi)ni yoki oddiy simni kvarsga qalaylab ham 
ishlatishadi. Bu holatda galogen lampaning harorati 350 °C dan 
oshmasligi kerak, aks holda, lampa oksidlanib, kvarsning yori-
lishiga olib kelishi mumkin. Kvars galogen lampalari ekspluatatsi-
ya qilinayotganida elektr ventilatorlardan foydalanish o‘ta muhim 
hisoblanadi. 
Mazkur lampalardan foydalanayotganda yana bir muhim nar-
saga e’tibor qaratish lozim, ya’ni lampaning tashqi ballon qismini 
ochiq qo‘l bilan ushlab bo‘lmaydi. Chunki bu holatda ballonda 

60
61
barmoq izlari qolib, lampaning yorug‘lik quvvatiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi va lampa tez orqada ishdan chiqadi. 
Lampalarning tashqi ballon qismiga maxsus markalar ham 
qo‘yiladi. Bu markalarda lampaning quvvati ko‘rsatiladi. Masa-
lan, K–30–400 – bu kinoproyeksion lampa, PJ–220–500 – bu 
epiproyektorlar uchun ishlatiladigan projektorlik lampasi, KGM–
12–150 – bu kichkina hajmli kvarsli galogen lampasi va h. k. 
Endi statik proyeksion apparatlar haqida batafsilroq to‘xtalsak. 
Ta’lim muassasalarida eng ko‘p qo‘llaniladigan dioproyektorlar bu 
«Svityaz» va «Peleng» apparatlaridir. 
«Svityaz» dioproyektori 50 × 50 mm
2
o‘lchamdagi rangli va oq-
qora diopozitivlarni namoyish qilish uchun mo‘ljallangan. 
14- rasm.

Download 17,68 Mb.