| 1.5. Əmək mühafizəsinin nəzəri əsasları.
“İnsan- maşın- istehsalat mühiti sistemi.” İnsan- maşın- istehsat mühiti sistemi erqonomika adlanır. Erqonomika yunan sözü olub; erqo- iş, nomos- isə qanun demək-dir. Deməli, erqonomika iş haqqında qanundur. Onun başlıca vəzifəsi insan, maşın və istehsalat mühiti arasındakı qarşılıqlı əlaqəni tədqiq etməkdir.
İnsanı öyrənən bütün elmlər, texniki elmlər, sosiologiya bilavasitə erqonomika ilə bağlıdır və insan- maşın- istehsalat mühiti sistemində fəaliyyət göstərən qanunla-rın araşdırılmasına xidmət edir. Elmlər kompleksindən ibarət olan erqonomika, psixo-logiya, fiziologiya, gigiyena, pedaqoqika, sosiologiya və digər sahələrin əldə etdiyi nəticələri ümumiləşdirir və onlardan istifadə edir. Bundan əlavə gibernetika, fizika, riyaziyyat, biologiya, iqtisad elmləri habelə texnikanı öyrənən elmlərdə erqonomika-da özünə məxsus yer tutur.
Adları çəkilən elm sahələr ilə erqonomikanın başlıca fərqi ondan ibarətdir ki, er-qonomika ayrılıqda insanı, ayrılıqda iş şəraitini, ayrılıqda maşın sistemini deyil, on-larla daxili əlaqəyə girərək əmələ gətirdiyi mürəkkəb bir sisitemi tədqiq edir.
Məsələn, psixologiya qavrayışı, təsəvvürü, yaddaşı, diqqəti, hafizəni və s. anla-yışları öyrənərkən onların maşınla əlaqəsini əsas götürməyədə bilər.
Erqonomika isə fəaliyyətdə olan insanın xüsusiyyətlərini bir tərəfdən konkret iş şəraiti, digər tərəfdən isə maşınla daxili əlaqədə tədqiq edir.
Müasir insan özünün istehsalat funksiyasını mürəkkəb sistemin işlədiyi şəraitin-də yerinə yetirir.
İnsan fiziki işin mühüm hissəsini texnikaya sərf edərək, özü böyük həcmli mü-rəkkəb zehni psixoloji fəaliyyəti qəbul edir.
O, bu gün mürəkkəb biotexniki sistemləri proqlamlaşdırır, onlara nəzarət edir, eyni zamanda müxtəlif texnoloji obyektləri uzaq məsafədən idarə edir.
Təkcə onu xatırlatmaq kifayətdir ki, sürücünün sükan arxasındakı diqqəti ilə çay içdiyi zaman özünü göstərən diqqəti arasında xeyli fərq vardır. Deməli maşın insanın qarşısına xüsusi tələblər qoyur və həmin tələblərin ödənilməsi zəruri hal alır.
Erqonomika müəyyənləşdirmişdir ki, əmək vasitələri və şəraiti, hər şeydən əvvəl insanın xüsusiyyətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. İ.M.İ mühiti sistemində kompanentlər arasında zəruri uzlaşma olmadıqda, yəni texnika və şərait insanın xüsu-siyyətlərinə uyğun gəlmədikdə, eləcədə insan idarəetdiyi maşının ‹‹dilini›› yaxşı bil-mədikdə, şəraitə yaxşı uyğunlaşmadıqda bir sıra bədbəxt hadisələr baş verir. Adicə bir fakta nəzər salaq Q.E.Panov yazır ki, dünya miqyasında texnika ilə onu idarə edən insan arasındakı uyğunsuzluq nəticəsində təkcə 1900-1950-ci illər arasında, yəni 50 il ərzində 250 milyon adam həlak olmuşdur, halbuki həmin dövrdə müharibələr vur tut 90 milyon adamın ölümünə səbəb olmuşdur.
İndi maşınla əlaqədar olaraq dünya miqyasında hər gün təxminən 350 min adam həlak olur ki, bununda 250 mini avtomobil qəzası ilə bağlıdır.
Erqonomikanın qarşısında duran problemlərdən biri məhz bu cür bədbəxt hadi-sələrin qarşısını almaq üçün elmi tövsiyələr işləyib hazırlamaqdan ibarətdir.
Sübut olunmuşdur ki, iş gününün ilk 1 saatı ərzində iş qabiliyyəti yüksələn xətt üzrə gedir, 2 saat sabit qalır və son 1 saat ərzində aşağı düşür.
|
