-rasm. Burcharrani ishga sozlash: A-polotnoni burab to’g’irlash; b- polotnoni kashakka nisbatan burish yo’li bilan to’g’irlash

Mehnat ko’nikma va malakalarni shakllantirish, mehnat ta’limi metodikasida juda muhim o’rin tutadi. Uning asosini instruktaj va mashqlar kabi metodlar tashkil qiladi. Mehnat ko’nikma va malakalari shakllantirishning hozir qo’llayotgan metodikasini traditsion metodika deb atash mumkin, chunki u allaqachonlar ana shunday atalgan edi. Bu metodikaning asosiy xususiyati shuki, unda o’qitish protsessi o’qituvchining mehnat usullarini namoiyish etish va o’quvchilarning unga taklif qilishi asosida tashkil topadi.

Ammo oxirgi o’n yilliklarda psixolog va pedagoglarning e’tiborini mehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirish protsessining ba’zi yangi jixatlarini o’ziga tortadi, bular mehnat ta’limi samaradorligini oshirishning qo’shimcha rezervlarini shakllantirishning fiziologik va psixologik asoslarini ishlab chiqish yo’llarni metodikadan qo’llash nazarda tutilmoqda.

Psixologik va metodik tadqiqotlar o’qituvchilarning mehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirishga oid ilg’or tajribalarini o’rganish bu ko’nikma va malakalarini muvaffaqiyatli shakllantirishning asosiy shartlari quyidagilardan iborat ekanini ko’rsatmoqda: 1) bajarish usullarini tushunish; 2) o’quvchilarga zarur bilimlarning mavjud bo’lishi; 3) ta’lim metod va usullarning shakllantirilayotgan ko’nikma va malakalarning xususiyatlariga mosligi; 4) instruktajning samaradorligi; 5) mashqlarning etarli miqdorda bo’lishi; 6) o’quvchilarni baholash natijalaridan xabardorligi; 7) o’quvchilar faoliyatining aktiv harakteri.

Mana shu shartlardan eng kamida ikkita xulosa chiqarish mumkin:

1. 
   Ko’nikma va malakalarni shakllantirishda mehnat ta’limining mashqlar va instruktaj metodlarini hal qilish katta ahamiyatga ega, shu nuqtai nazardan ta’limning traditsion metodikasi taqdirlashga molikdir.
   
2. 
   O’quvchilarning ongli faoliyatini ta’minlash sharti birinchi o’rinda turadi; bu shart traditsion metodikada etarlicha baholanmaydi.
   

Instruktaj va mashqlarga o’qitish metodlari sifatida qo’yiladigan hozirgi talablarni to’g’ri tushunmoq uchun mehnat ta’limi protsessida onglilik va aktivlik problemasini fiziologiya, psixologiya va pedagogikaning hozirgi yutuqlari asosida kurib chiqish zarur.

Mehnat ko’nikma va malakalarni shakllantirish protsessida o’quvchilarning ongliligi faoliyatining dastlabki asosiga tayanadi, u esa navbatida faoliyat tarziga, ya’ni faoliyatini qanday va qaysi tartibda bajarish haqidagi tasavvurga tayanadi. Fiziologik nuqtai nazardan bunday ta’sir o’zini-o’zi boshqarish protsessi bilan uni amalda bajarish o’rtasida muvafiqlikka erishish va uni saqlash uchun zarurligi I.N. Sechenov tomonidanoq asoslangan edi.

Mehnat ta’limi amaliyotida psixologlarning inson ixtiyoriy harakatlarni idora qilishda dastlabki tajriba faoliyatning roli haqidagi ta’limotni rad etib yo’naltiruvchi asos mavjud bo’lganda ixtiyoriy faoliyatga o’rgatish eng ason bo’lishini uqtiradilar. Bunda faoliyatning dastlabki asosi murakkabligi ko’rsatiladi, bu asos umuman ko’ruv , tovush va boshqa harakat obrozlarni shuningdek, uni bajarishning ma’lum ketma-ketligini nazarda tutadi. O’qitish metodikasi jihatidan harakatning yo’naltiruvchi asosi oxirgi mahsulotga aylantirish qoydasini har bir operatsiyaning bajarilishini kontrol’ qilish harakatini ham o’z ichiga oladi.

Didaktik tadqiqotlar mehnat harakatlarini namoyish qilishdan o’quv-metodik hujjatlarni qo’llash va hakozalar harakatlarning yo’naltiruvi asoslarini shakllantirishga yordam berishini ko’rsatadi.

Shunday qilib, yo’naltiruvchi faoliyatining insonning ixtiyoriy harakatalarini idora qilishdagi rolidan kelib chiqib mehnat ko’nikma va malakalarini ongli o’zlashtirishning sharti deb qarab, instruktaj va mashqlarga ularni shakllantiruvchi asosiy metodlar sifatida talablar qo’yish mumkin. Asosiy talablar jumlasiga o’quvchilarning o’zini-o’zi kontrol qilishni ta’minlash, o’quv texnik hujjatlardan foydalanish, o’quvchilarning fan asoslari bo’yicha bilimlariga tayanch, problemali ta’limni qo’llashni kiritish mumkin.

Mazkur talablarni bajarish bo’yicha hozirgi zamon didaktik tadqiqotlarga tayanuvchi ba’zi tavsiyalarni ko’rib o’tamiz.

Hozirgi mehnat ta’limi metodikasining rivojlanishini o’nlab yillar davomida to’plangan va ko’p avlodlar praktikasida sinalgan tavsiyalar tanqidiy analiz qilinishi bilan harakterlanadi. Texnik vositalardan foydalanishi tufayli bunday analiz qilish mumkin bo’lmoqda.

Tadqiqotchilar texnik vositalar sirtdan kuzatish mumkin bo’lmaydigan protsess va hodisalarga aylantira olishni ta’kidlamoqdalar. Bunga texnik vositalar insonning sezgi a’zolariga qaraganda yaxshi idrok etishi va shu bilan birga tadqiq qilinayotgan protsess va hodisalarni bevosita kuzatish uchun zaruriy tezlik va aniqliqda qayd qilish imkonini berishi mumkin.

Texnik vositalar o’rganilayotgan hodisalarni yuqori ob’ektiv aniqliqda aks ettirib, keyin ularni sezgi organlari bilan to’la boshlang’ich ma’lumotlar olish uchun zaruriy tezlik va fazoviy masshtabda takrorlash imkonini beradi. Har bir bioelektrik priborlar tufayli inson organlarining fiziologik holati muhim ma’lumotlarni olish va shu tarixa mehnat harakatini boshqarish protsesslarini ochishga yaqinlashish mumkin.

Ta’lim-mehnat protsesslarini tadqiq qilishga texnik vositalarni qo’llab, faqat sifat emas, balki miqdoriy analiz qilish uchun va etarli ishonchli ma’lumotlar olish mumkin. Ta’lim mehnat protsesslarining boshqa pedagogik protsesslarga nisbatan afzalligi shundan iboratki ular ko’p jihatdan va o’lchashga bo’ysinadi. Buni, agar metodlarni o’rgatish protsessini tadqiq qilinsa, ishonchli ko’rsatish mumkin.

Metallarni egovlash operatsiyasini egallashda eng qiyini egovni muvozanatda tutish, ya’ni uni berilgan tekislikda to’g’ri harakatlantirishni o’rganish ekani ma’lum. Egovning berilgan tekislikdan (masalan, gorizontaldan) ishlov berilayotgan sirtda o’yidim-cho’kur hosil bo’lishiga, ishlov berish aniqlikning pasayishiga sabab bo’ladi.

Egovni o’rganish-usullarini bajarishga halal beradigan faktorlarni bartaraf qilishni o’rganishdan iborat ekanligi aniqlandi. Bunday faktorlar jumlasiga muskullarning plastikligi, ularning dastlabki vaziyatlari va fiziologik holatlari, ishlov berilayotgan materialning qarshiligi va hakozalar kiradi. Ish sur’ati pasayganda bu faktorlarning salbiy ta’siri kamayadi, shu sababli mehnat harakatlarini to’g’ri bajarish oson bo’lib qoladi, ammo bunda bu faktorlarni bartaraf qilish va normal sur’atda mehnat usullarini to’g’ri bajarish malakalari shakllanmaydi. Demak, sekinlashtirilgan sur’atdagi mashqlarning muvaffaqiyati uchun muhim shart sifatida qarash mumkin.

Hozirgi mehnat ta’limi metodikasining rivojlanishi shu bilan harakterning rivojlanishi shu bilan harakterlanadiki, unda mehnat ko’nikma va malakalarini shakllantirishda ongning etakchilik rolini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi. Bunga avvalo o’quvchilarni o’z mehnat va uni boshqarishga maksimal qatnashtirish tufayli erishiladi.

O’z-o’zini kontrol’ qilish va boshqarish asosida teskari aloqalar sismavzusi yotadi, bu sismavzu bajarilayotgan faoliyatni, uning borishi va natijalarini baholab kontrol’ qilish imkonini beradi. O’z-o’zini aktiv kontrol’ qilish asosida sekin-asta bajariladigan faoliyatni, aniqlash mashqlar protsessining asosiy psixologik mazmuni hisoblanadi. Shu bilan birga o’zini-o’zi kontrol’ qilish, hamma turdagi ko’nikma va malakalarning shakllanishi uchun zarur shart va ta’limning asosiy vazifalaridan biridir. O’z-o’zini kontrol’ qilishni o’rganish butun bilim, ko’nikma va malakalar sismavzusining o’z ichiga oladi. Shuning uchun ham mehnat ta’limida alohida e’tiborni talab qiladi. Tekshirishlar o’z-o’zini uzliksiz kontrol’ qilish, uning aktiv va ongli harakterda bo’lishi muhim ekanligini, shuningdek, kuzatish parametri to’g’ri tanlansa o’z-o’zini kontrol’ qilish samaradorligi ortishni va faoliyat obrazining ob’ektivlashuvi maxsus texnik vositalar bilan ta’minlashini ko’rsatadi. Shu maqsadda, keyingi yillarda trenajyorlar tipidagi har xil moslamalardan tobora ko’proq foydalanilmoqda, bu trenajer o’quvchilarga o’z mehnat faoliyatlarda berilgan parametrlar (kuch, fazoviy yoki tezlik) dan chetlanishlarni idrok qilish, ya’ni o’z-o’zini kontrol’ qilish uchun sharoitlar yaratiladi. Bunday moslamalardan ikkitasi metallarga ishlov berishni o’rganish metodikasi haqidagi bo’limda ko’rsatilgan.

Trenajyorlar tipidagi moslamalarni qo’llanishning maqsadga muvafiqligi shubhasizdir, ammo ularni qo’llash metodikasini yanada chuqurroq o’rganish lozim.

Ko’pchilik metodistlar trenajyorlarni vaqti-vaqtida o’z-o’zini kontrol’ qilish uchun qo’llash kerak, deb biladilar.

Hozirgi vaqtda mehnat ta’limida o’quv texnik hujjatlarni qo’llashga katta ahamiyat berilmoqda. Yozma grafik instruktsiyalarning bir necha asosiy formalarni qo’llashning maqsadga muvafiqligi maxsus tekshirishlarda va amaliyotda isbotlangan bo’lib ular instruktsiya kartalari va karta topshiriqlardan iborat bo’lib, ularning mazmuni ta’limning davricha, ishlab chiqarish malakalari qanday shakllanayotganligi va pedagogik protsessida qanday o’rin tutishiga bog’liq holda turlicha bo’lishi mumkin. Instruktsion texnologik hujjatlarning uch tipi ayrim usul va operatsiyalarni bajarish uchun ta’limiy-instruktsion kartalarni alohida operatsiya va kompleks ishlarni bajarishga mo’ljallangan instruktsion texnologik kartalarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan texnologik kartalarni qo’llash tavsiya etiladi.

Ta’limiy-instruktiv materiallar ishlab chiqarishda texnik hujjatlar keng qo’llanishi sababli bir tomondan ishlab chiqarish tajribasini, ikkinchi tomondan esa o’quv topshiriqlarini hisobga olib tuziladi.

Ta’limiy – texnik hujjatlarida ishlab chiqarish hujjatlarida qo’shimcha ma’lumotlar (o’quv uchun mehnat usullarini bajarishga, braklarning oldini olishga doir instruktsiya va boshqalar) kiritiladi.

Duradgorlik o’quv ustaxonalarida olib boriladigan amaliy mashg’ulotlar ishlashdan oldin asboblarning tishlari uchburchak shaklidagi mayin egov bilan juft tishlarning hammasi bir tomondan egovlanadi. Unda polotnoga 90⁰ burchak hosil qilib tutilib, gorizontal yo’nalishda topiladi.

Qirquvchi arralarning tishlari, tishlarning yirik va mayinligiga qarab, uchburchak yoki romb shaklidagi egovlar bilan egovlanadi. Kirquvchi arralarning tishlarini egovlashda egov polotnoga nisbatan ma’lum burchak hosil qilib tutilib, toq sondagi tishlari bir tomondan, juft sondagi tishlar ikkinchi tomondan egovlanadi.

Dastarralarni ishga sozlash chaparra chiqarish va egovlash bilan tugallanadi.

Burcharralarda chaparra chiqarish, ularni egovlash bilan bir qatorda kashagi sozlanadi va polotnosi kashakka nisbatan har xil burchaklarga burib o’rnatiladi. Arralangan taxtaning eni va uzunligiga qarab, bu burchak orttirib boriladi. Buning uchun burama nisbatan quloqlar yordamida buriladi. Buning uchun burama tayoqchani qaytarib, tortib bo’shatiladi va ikkila quloqni baravar burish yo’li bilan polotno kashakka nisbatan sozlanadi. Duradgorlik o’quv ustaxonalarida olib boriladigan amaliy mashg’ulotlar davomida arralar bilan bir qatorda faneralarni lobzik yordamida arralash ishlari ham o’rganiladi.

Lobzik «P» harfi shaklidagi stanok-ramkadan iborat bo’lib, uning uchiga lobzik polotnosini qotirish uchun qisqichlar o’rnatiladi. Yuqoriga qisqich surilma vintga o’rnatiladi, ular xil uzunlikdagi polotnolarni o’rnatish va taranglash imkonini beradi.

Yog’ochdan buyum tayyorlash uchun kerakli material arralanib olingandan so’ng uning sirtini tozalash silliqlab tekislash va aniq o’lchamga keltirish uchun randalash ishlari bajariladi.

Duradgorlik randalari vazifalariga ko’ra sirtlarni tozalash, silliqlash, tekislash maqsadida ishlatiladigan, ya’ni yog’ochga birlamchi ishlov beruvchi randalarda va maxsus randalarga bo’linadi. Bular sherxebel’ taxta randa, mushranda, japsrandalardan, hamda zakrov randa, chak randa, konish randa, dila randa, chorabzol randalar va boshqalardan iborat.

Sherxebel’ bu yog’och materiallarning sirtini tozalash va qalin payraxa olish yo’li bilan homaki randalash maqsadida ishlatiladi.

Sherxebel’ning asosiy qismlari kunda tig va ponadan iborat bo’lib kundasining uzunligi 250-260mm, eni 40-45mm qalingligi 60mm bo’ladi. Sherxebelda sirtlarni silliq va tekis randalab bo’lmaydi.

Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi. Taxta randa sherxebel’dan kundasining enliligi va tig’ining to’g’ri bo’lishi bilan farq qiladi. Taxta randa kundasining eni 55-60mm, tig’ining eni 45-60mm bo’ladi. Ayrim hollarda o’qituvchilarning yoshlarini qobiliyatlarini hisobga olib sirtlarni silliqlash maqsadida taxta o’rnida sherxebel’dan foydalanish mumkin. Buning uchun sherxebel’ning tig’i charxlab, to’g’ri tig’li qilib beriladi.

Mushranda bu tuzilishi jihatidan taxta randadan farq qilmaydi. Mushranda tig’ida qo’shimcha temir pushtax bo’lib, u payraxani sindirish vazifasini o’taydi. Shuning uchun temir mushtakni tig’ning kesuvchi qirrasiga yaqin o’rnatiladi. Shu tariqa o’rnatilganda tig’ chiqargan payraxani darhol qayirib sindiradi va randalashni engillashtiradi. Shunday qilib, mushranda yordamida yog’och materiallarning sirti silliqlanadi. Shuningdek, yig’ilgan tayyor buyumlarga dastlabki pardoz beriladi, buyum sirtidagi notekisliklar randalab tekislanadi.

Japs randa bu taxta randa va mushranda yordamida uzun va enlik taxtalarning sirti silliqlansa ham ular bilan tekis randalab bo’lmaydi. Japs randa kundasi uzun (700-800mm), enlik (70-80mm). Tig’ining eni 55-60mm bo’ladi. Japs randaga, ko’pincha temir pushtakli tig’ o’rnatiladi. Bu randa yordamida randalashda sirtlar tekis chiqishi uchun payraka yupqa olinadi va qaling payraka olinsa, sirt tekis chiqmaydi. Randalarni ishga sozlash tig’lar o’tmas bo’lib qolganda ularni kundadan chiqarib charxlash, charxlashda hosil bo’lgan kirovni to’kish va tig’ni kundaga qaytadan to’g’ri o’rnatish lozim.

Arralangan yoki randalangan sirtlarning bir-biriga nisbatan go’niyaviyligini tekshirish hamma vaqt «bet» yoki «yordamchi bet»ga nisbatan olib boriladi. Sirtlarning bir-biriga nisbatan go’niyaviyligini tekshirishda go’niya kundasi 2bet» yoki «yordamchi bet»ga jips tutilib, so’ngra go’niya lineykasi tekshiriladigan sirt (qirra yoki qirqim) ga tushiriladi. Lineykaning sirtga jips tegish yoki tegmasligiga qarab sirtlarning to’g’ri arralangan yoki randalanganligi haqida xulosa chiqariladi.

Go’niya yordamida randalangan taxta chetlarining go’niyaviyligini tekshirishda lineykani sirt bo’ylab surmasdan, balki sirtning har er har eriga ko’tarib ko’chirish yo’li bilan tekshiriladi. Aks holda, lineyka qattiq yog’ochdan tayyorlanishiga qaramasdan, ishqalanib eyiladi va go’niyaviyligi (to’g’ri burchakligi) buziladi. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan go’niyaning to’g’ri burchakliligi tekshirib turiladi. Buning uchun kontrol go’niya lineykasining ichki qirrasi bo’yicha reja chizig’i chizib, shu reja chizig’i bo’yicha lineykani ag’darib tutiladi. Bu vaqtda lineykaning ichki qirrasi reja chizig’iga parallel yoki u bilan ustma-ust tushsa, go’niya to’g’ri burchakli, tekshirish uchun yaroqli, aks holda yaroqsiz hisoblanadi. Lineyka tashqi qirrasining to’g’riligi ham shu tariqa tekshiriladi.

Go’niya yordamida reja chizig’ini qolgan tomonlarga olib o’tishda ko’chirish tartibiga rioya qilinadi. Reja chizig’i birinchi navbatda ba’za yuzlarga chizilib («bet» va «yordamchi bet»lar rejalash ba’za yuzasi hisoblanadi), ular orqali qolgan tomonlarga olib o’tiladi. Masalan, «bet» dagi reja chizig’i taxtaning ikki cheti (qirrasi) ga kuchiriladi, orqa tomonga «yordamchi bet» orqali ko’chiriladi. Reja chizig’i hech qachon orqa tomon orqali olib o’tilmaydi.

Porsi go’niya yordamida rejalash singari bajariladi, bunda faqat «yordamchi bet»ga nisbatan «bet»larga reja chiziq chiziladi. Porsi chiziqlari boshqa tomonlarga ko’chirilmaydi.

Vintli porsi go’niya lineykasi kundaga vint yordamida qotiriladi, vintni bo’shatish yo’li bilan lineykani kundaga nisbatan ixtiyoriy burchakka burib o’rnatish mumkin. Shuning uchun vintli porsi go’niya yordamida bir-biriga turli xil burchaklar hosil qilib biriktiriluvchi qismlar rejalanadi.

Vintli porsi go’niya yordamida chiziladigan reja chiziqlarini faqat «bet»larga chiziladi.

Xatkashlar bir cho’pli, ikki cho’pli va ko’p chizg’ishli bo’lishi mumkin.

Ikki cho’pli xatkashlar bir cho’plisiga qaraganda ishlatishga qulay. Ko’p chizg’ishli xatkashlar ko’p tirnoqli birikmalarni rejalashda ishlatilib, ular har bir birikma uchun maxsus tayyorlanadi.

Xatcho’pli xatkashlarni ishga sozlashda pona bo’shatilib, cho’plar kundadan kerakli o’lchamda chiqariladi. Uning aniq o’lchamda chiqarilishini ta’minlash uchun masshtabli lineyka yordamida kundadan cho’pning,chizg’ish mixgacha bo’lgan oraliq o’lchanadi. Chizg’ishlar o’lchamga sozlangandan so’ng cho’plar kundaga pona yordamida qotirilib, o’lchamlar qayta tekshiriladi.

Bir cho’pli va ikki cho’pli xatkashlardan foydalanib rejalashda eni 7-8sm atrofida bo’lgan taxtalarga reja chiziladi. Undan enlik taxtalar masshtabli lineyka yordamida rejalanadi.

Xatkash yordamida rejalashni to’g’ri tashkil etish uchun chizg’ish mixning cho’pdan oz-ko’p chiqishga mos ravishda xatkashni surish yo’nalishiga qarab kundani shu yo’nalish bo’yicha ma’lum burchakka burib tutiladi (20-rasm). Kunda yog’ochga tik tutib surilsa, chizg’ich mix yog’ochga qadalib, uni surish qiyinlashadi, reja to’g’ri chiqmaydi.

Yog’och ishlanadigan tokarlik stanoklarida metall tsirkuldan, taxta va faneralarni rejalashda o’quvchilar tsirkulidan foydalanish mumkin.

Tsirkul’ yordamida o’lchamlarni ko’chirish ishlari ham bajariladi, tsirkulni o’lchamga sozlashda masshtab lineykasidan foydalaniladi.

Krontsirkul’ va nutromer. Yog’ochga ishlov berish ishlanadigan tokarlik stanoklarida tayyorlanadigan buyumlarning tashqi va ichki diametrlarini o’lchashda, shuningdek, o’lchamga sozlashda krontsirkul’ va nutromerdan foydalaniladi.

Krontsirkul’ va nutromerni o’lchamga sozlash va ular yordamida olingan o’lchamlarni hisoblash masshtabli lineyka yordamida bajariladi.

Tsirkul’, krontsirkul’, nutromer kabi asboblar bilan bajariladigan ishlarni universal kontrol o’lchov va rejalash asbobi hisoblangan shtangentsirkul’ yordamida bajarish ham mumkin.

Yog’och materiallardan buyum tayyorlash bilan bog’liq bo’lgan ishlar xilma-xil bo’lib, ulardan birinchisi arralashdir. Bu maqsadda har xil arralardan foydalaniladi.

Duradgorlik o’quv ustaxonalarida ishlatiladigan arralar shakliga qarab ikki turga

Dastarralar. Burcharralar.

Dastarralar ikki qismdan: dasta va polotnodan iborat. Polotno dastagi parchinlab qotiriladi yoki vint yordamida o’rnatiladi.

Burcharralar ham ikki qismdan: kashak va polotnodan iborat. Kashak esa o’z navbatida dasta, kergi yog’och, tortqi ip, burama tayoqcha va quloqlardan iborat. Polotno kashakka quloqlar yordamida o’rnatiladi.

Arralar qanday shaklga ega bo’lishlaridan qa’tiy nazar, vazifasiga ko’ra uch turga bo’linadi: 1. Qirquvchi arralar. 2. Tiluvchi arralar. 3. Burilma yoy arralar.

Bu arralar bir-biridan tishlarining shakli bilan farq qiladi

1. 
   Qirquvchi arralarning tishlari teng yonli uchburchaklik shaklida bo’lib, polotnoga nisbatan tik joylashadi.
   
2. 
   Tiluvchi arralarning tishlari qiyshiq burchakli uchburchak shaklida bo’lib, polotnoga nisbatan burchak hosil qilib joylashgan.
   

O’zbekiston Respublikasi Bazirlar Ken’gashining’ 19.07.2011 y. №208 sonli «Xalqning’ er silkinishlar oqibatida yuzaga keladigan favqulodta vaziyatlarda (ta’biiy va texnogen tu’rdagi) ha’rakat etishda tayarlash kompleks da’stu’rin tasdiqlash haqida»g’i qarori, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirliginin’ 22.07.2011 y. №310 sonli buyrug’in boshilikga olinib va o’rinlash maqsadida A’jiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika instituti rektorati buyrug’i (25.12.2012 y. №601 D/1) asosida «ayorHayot qavfsisligi» fa’ni barcha ta’lim yonalishi buyicha talabalarga oquv jarayonida urgatish uchun, magistrlik dissertatsiya ishi va bakalavr mutaxassislik bitiruv ishlarin o’rinlashda fannin’ huquqiy asoaslari kiritildi.

“Jamiyatda fuqarolarning huquqlari va erinliklarini ximoya qilish ta’minlanganda u chinakam huquqiy fuqarolik jamiyati bo’ladi. Har bir kishi o’z huquqlarini aniq va ravshan bilishi, ulardan foydalana olishi, o’z huquqi va erkinliklarini ximoya qila olishi lozim. Buning uchun avvalo mamlakatimiz aholisining huquqiy madaniyatini oshirish zarur” (İ.

XX asrning 60–yillaridan boshlab faoliyat ko’rsatib kelgan fuqaro mudofaasi tizimining asosiy vazifasi tinchlik davrida va urush sharoitida mamlakat aholisini yalpi qirg’in qurollari va boshqa hujum vositalaridan himoya qilish, urush sharoitida xalq xo’jaligi ob’ektlarining barqaror ishlashini ta’minlash hamda halokat o’choqlarida qutqarish va tiklash ishlarini o’z vaqtida samarali amalga oshirishdan iborat edi. Lekin aholi hayotiga faqatgina ommaviy qirg’in qurollari emas, balki boshqa xavf – xatalar ham tahdid solib turadiki, ularni nazardan chetga qochirish aslo mumkin emas. Bular turli tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlardir.

1990 – yillarga kelib yadro urushi xavfi kamaydi, biologik qurollardan foydalanish cheklab qo’yildi, yangi – yangi zamonaviy qurol turlari kashf qilindiki, ular odamlar uchun xavfli bo’lmay, balki iqtisodiyot ob’ektlarini ishdan chiqarishga qaratilgan edi. Bular hammasi fuqaro mudofaasi tizimi o’rnida yangi bir tizim tashkil etilishi lozimligini isbotlab berdi.

Fuqaro mudofaasi o’rnini bosishi mumkin bo’lgan yirik ko’lamdagi favqulodda vaziyatlarga avvaldan tayyorlikni ta’minlovchi yangi maxsus davlat tizimi egallishi, u tinchlik hamda urush davrida aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishi lozim edi. Bu tizim aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish va qutqaruv ishlarini o’tkazibgina qolmay, boshqa muhim tadbirlarni: tabiiy ofatlardan xavfli hududlar xaritalarini tuzish, seysmik mustahkam bino va inshootlarni qurish, qisqa, o’rta va uzoq muddatli bashoratlash ishlarini tashkil qilishi va aholi tayyorligini amalga oshirishi lozim edi.

Shu o’rinda yana bir masalani oydinlashtirib olishga to’g’ri keladi. Favqulodda vaziyatning o’zi nima, undan aholi va hududlarni muhofaza qilish deganda nimani ko’zda tutishimiz lozim?