O’quv ustaxonalarida dars o’tish tizimi

Maktab ustaxonalarida ishlar sismavzusi haqidagi masala hozirgi kungacha pedagogika fani amaliyotida to’liq echilgan deb aytishga bo’lmaydi.

Bir qator avtorlar V-IX sinflarda ustaxonalardagi ishlarni konstruktsion texnologik sismavzu bo’yicha tashkil etishni talab qiladi. Bu sismavzuni etakchi tarafi o’quvchilarning bajaruvchilik va shaxsiy qobiliyatini birlashtirishdan iborat. O’quvchilar mehnat ob’ektini bir tomonlama tayyorlashdan oldin uning konstruktsiyasi va ishlab chiqarish texnologiyasini amalga oshirish kerak bo’lgan sharoitida olib kelinadi. Dastlab ular bir qator texnika masalalarni bajaradi. Shundan keyin detallarni ishlashga ularni yig’ish va biriktirishga o’tadi. Shunday qilib, o’quvchilar mehnati o’qitish jarayonida oddiy mehnat jarayonlarini bajarib qolmay, shu harakatga bog’liq sharoitda kelib chiqadigan texnik masalalarni bajaradi.

Maktab ustaxonalarida amaliy mehnat o’quv va ko’nikmalarni o’rgatish operatsion predmetsis mavzusi bo’yicha olib boriladi. Buni bir qator sabablardan kelib chiqib tasdiqlashimiz mumkin.

Birinchidan dasturda operatsiyalarni tegishli turda o’rganish nazarda tutilmagan buning ustiga har bir operatsiyalarni o’rganish uchun qancha vaqt ketish ko’rsatilmaydi.

Demak dasturda amaliy mehnat o’quv va ko’nikmalari operatsiya yoki operatsion kompleks sismavzusi bo’yicha amalga oshirishi nazarda tutiladi. Ikkinchidan- amaliy mehnat o’quv va ko’nikmalarini o’rgatish jarayonini tashkil etishning o’ziga o’quvchilar tayyorlash kerak bo’lgan ob’ektlar tuzilishidan iborat. Biroq bu tizim sharoitga qarab ayrim buyumlarni boshqalari bilan almashtirishga bo’ladi.

Shunday qilib V–VIII sinflardagi texnik mehnat dasturining mazmuni o’qitishning yuqorida aytilganidek ko’p davom etmaydigan va o’qitish jarayonida deyarli rol’ o’ynamaydigan operatsion predmet sismavzusin qo’llanishga yo’naltirilgandek bo’ladi.

1. 
   Foydali ish jarayonida o’quvchilar yasaydigan hamma narsalar o’quvchilardan qunt bilan unga e’tibor berib mehnat qilishni talab qiladi.
   
2. 
   O’quvchilarning (o’ylab) topqirligi psixik komponentlarga qarab uskunalarning (o’ylab) topqirligiga yaqinlashadi.
   

Har qanday o’ylab topish xizmati belgini bir masalalarni amalga oshirishni nazarda tutadi va bunga ko’pincha fikr yuritish orqali erishadi.

Bu xizmat natijasida kerakli bilimlardan yakunlar, yangi fikrlar paydo etadi. O’quvchilarning o’ylab topuvchanligi faoliyati jarayonini kattalarning boshqaruvchilik xizmati jarayonidagi kabi masalani echish amaliyatda qo’llanish bosqichlariga bo’lish mumkin. O’quvchilarni har xil savol va masalalarni o’zi echish imkoniyatini o’z ichiga olgan mehnat faoliyatiga qo’yish bilan ularda intsiativalik va texnik o’y yuritishni (mehnat faoliyatiga qo’yish bilan ularda intsiativa) rivojlantirish muammosi o’z-o’zidan echilmaydi.

Shuningdek o’quvchilarning o’zlari har xil shu sababli o’quvchilarni mehnat topshiriqlarida savollar va masalalar qo’yish orqali bajaruvchanlik faoliyati amalga oshirish mumkin. Shunday qilib o’quvchilarning o’ylab topuvchanligini tashkil etish ustaxonalardagi ishlarda o’qishga muammoli munosabat orqali amalga oshirish imkonini beradi. Texnika asoslarini o’rganish uchun o’quvchilarni kollektorli va asinxronli dvigatellar, elektr asboblari ularning tuzilishi bilan ham tanishtirish katta ahamiyatga ega.

Texnologik o’rganish-ishlab chiqarish texnologiyasi bilan o’quvchilar yog’och hamda metalni ishlovda, elektr mantajlash ishlarini o’rinlashda tanishadi. Bunda o’quvchilar qo’lda va mashinada ishlash to’g’risida tushunchaga ega bo’ladi. Maktab dasturlarida qo’lda ishlanadigan ishlarga mashinada bajariladigan ishlarga nisbatan bir qancha ko’proq vaqt ajratilgan. Buni bir qancha sabablar bilan dalillash mumkin.

Birinchidan; qo’l mehnati hozirgi vaqtda keng qo’llanilib unga e’tiborsiz qarash mumkin emas.

Ikkinchidan; qo’l asboblar bilan ishlaganda jarahatlanish xavfli stanoklarda ishlaganga qaraganda kamroq bo’ladi.

Uchinchidan; materiallarda ishlashda mehnat operatsiyalarining mazmunini yozuvchi usullarning biri bo’lagidan stanoklarda ishlaganda ham foydalanishni esdan chiqarmaslik kerak. Shunday qilib materiallarni qo’lda va mashinada ishlovda ketma-ketlik kerak. Materiallarni mexanik ishlash texnologiyasi bilan tanishish vaqtida o’quvchilar belgili hajmda nazariy ma’lumotlar bilan tanishadi va tegishli amaliy o’quv ko’nikmalarini egallaydi. Masalan; o’quvchilar faner haqida yog’ochning fizikaviy va texnologik xususiyatlari qora va rangli metallar haqida, po’lat o’ndirish ularning asosiy navlari haqida qisqacha ma’lumotlar oladi. Tokar vint kesuvchi, teshuvchi, frezer stanoklarining vazifasi ishlash tamoyil to’g’risida fikrlarga ega bo’ladi.

Kinematik sxemalarda o’rganadi, detal mexanizmlari bilan tanishadi. Dasturda o’quvchilarning texnik dokumentlar va ularni tuzish, ulardan foydalana bilish yo’llarida katta ahamiyat beriladi.

Mehnat hamda ishlab chiqarish o’ndirish elementlari bilan tanishtiruv – mehnat dasturda o’quvchilarni ish o’rnining to’g’ri tashkil etish nazarga tutilgan bo’ladi. O’quvchilar yog’och metal elektr montaj operatsiyalarini o’rinlashni bajarishni ortiqcha vaqt sarflanmaslik uchun asbob hamda zagatovkalarni qanday joylashtirishi kerakligiga diqqat qiladi. Natijada o’quvchilarni ish o’rnini to’g’ri tanlash, mehnatni ilmiy jihatdan jihozlash haqida fikrlar foyda bo’ladi. Ustaxona darslarida ishlab chiqarishni tashkil etish haqida tushunchalar shakllanadi.

Dasturda o’quvchilar ish unumdarligini orttirish to’g’risida bir qancha yaxshi imkoniyatlar yaratilgan. Dastlab o’quvchilar holda bajarilgan ish stanoklarida ishlanadigan ish bilan, stanoklardagi ish yarim avtomat va avtomat yordamida amalga oshadigan ish bilan solishtirish imkonini beradi. Ustaxona darslarida o’z-o’zini tekshirib borish xususiyatlarida muvaffaqiyatli amalga oshirib berishi mumkin. Texnik modellashtirish hayotiy foliyatining rivojlanishiga yaxshi ta’sir ko’rsatadi. Bunda o’quvchilar uchun muammoli masalalar amalga oshiriladi. Ular jadal ko’rsatishga berilgan topshiriqni bajarish uchun o’z bilimlaridan foydalanishga to’g’ri keladi.