| Mehnat fanidan amaliy mashg’ulotlarni o’tkazish uslublari.
Mehnat ta’limi protsessini tadqiq qilish har bir yangi operatsiyani qisqa muddatdan (5-15 minutli) mashqlardan boshlash maqsadga muvofiq ekanligini ko’rsatmoqda. Bu mashqlarni shartli ravishda amaliy mashqlar deyish mumkin.
Amaliy ishlarni bajarish jarayonida o’quvchilar har xil buyumlar tayyorlar ekan, mehnat usullari va harakatlarini bajarish bo’yicha mashq qilishni davom ettiradilar. Bunday mashqlarni tayyorgarlik mashqlari deyiladi.
Ish o’rnini tashkil qilishga, asbobni sozlash, dastlabki mehnat usullari va harakatlarini o’zlashtirishga ko’nlikma va malakalarini takomillashtirishga doir mashqlar mazmuniga ko’ra bir-biridan farq qiladi.
Boshlang’ish mehnat usullari va harakatlarini o’zlashtirishga doir mashqlar o’z strukturasiga ko’ra eng murakkab bo’lib, u umumiy ko’rinishda zagatovkani mahkamlash, ish holatiga kirish asbobini ushlash, harakat strukturasi, uning rasmini egallash, asboblarga qo’yiladigan kuchni amalda aniqlash harakat koordinatasining elementlaridan iborat bo’ladi.
Mashqlarga ta’lim metodi sifatida qator quyidagi didaktik talablar qo’yiladi.
-
Mashqlar o’quvchilarning ongli foliyatiga asoslanadi.
Ko’nikma va malakalarini hosil qilishda eng katta ro’l o’ynaydi. Mehnat ta’limi tajribasi «Muskullarini o’rgatish»ga ongdan tashqari urinish (MMI sis mavzusi) muvafaqiyatga olib bormasligini ko’rsatadi.
Fiziologiya va psixologiyada malakalarini hosil bo’lishi va mustahkamlanishi qonuniyatlari ochib berildi. Ko’nikma malaka vefosita shakllanishidan oldin shu haqida o’quvchi ongida tasavvur hosil bo’ladi. O’quvchilarning o’rganilayotgan harakat haqidagi tasavurri qanchalik to’g’ri, aniq bo’lsa, ular o’ni shunchalik tez va aniqroq egallab oladilar. Bundan o’qituvchi mashqlardan oldin bajaradigan ishining qanchalik muhimligi ma’lum bo’ladi. Bu ish jarayonida o’quvchilar o’rganilayotgan operatsiyaning ahamiyatini bilib oladilar, mehnat usullarini bajarish qoydalari asoslanadi, harakatning obrazi yaratiladi.
-
Mashqlar va ularning elementlari qiyinligi ortib boradigan tartibda joylashtiriladi. Har xil mehnat operatsiyalarida bir xil elementlar usullar, harakatlarning o’zi ko’p uchraydi ammo operatsiyalarning o’zi qiyinligi bo’yicha farq qiladi, masalan; metallarni zubila bilan qirqish operatsiyasi bunday bajariladi: O’quvchi chap qo’lida zubilani o’ng qo’lida bolg’ani ushlab, zubilaga uning o’tkir uchi diskiga qisilgan zagatovkadan yubqa metall qatlamini kuchirishi uchun uradi. Bunda bolg’a bilan ishlash qator qiyinchiliklarini keltirib chiqaradi: O’quvchi oldin bolg’a harakatini, urish aniqligini, urish kuchini to’g’ri va toza kesishni o’rganib olishi kerak. U shu elementlarining hammasini o’zlashtirsagina metall qirqish operatsiyasini bilib oladi. Shu sababli bu texnologik operatsiyadan oldin boshqa qator soddaroq operatsiyalarini bajarish kerak. Masalan, metalni to’g’irlashga oid mashqlar bolg’a bilan ishlash strukturasi va urish kuchini o’rganishka imkon beradi, porchinlash mashqlari o’quvchilarga zarur behato urish malakasini rivojlantiradi, bu operatsiyalar bilan birgalikda qirqish malakasini egallash uchun asos bo’ladi. Ta’limda operatsiyalarning olmashishini ularning texnologik analizidan ko’ra ko’proq mo’ayyan malakalar hosil qilishning psixologik va fiziologik shartlarini hisobga olishga asoslanadi. Ko’pincha zubila bilan kesish protsessida tabiiy hol bo’lgan chap qo’lni bolg’a bilan urib olib jarohatlashdan (urishning aniqligi va kuchini bilib olguncha) qo’rquvni bartaraf qilish o’quvchilar uchun ancha qiyinchilik bo’ladi, ammo bu salbiy faktor to’g’irlash va parchinlash protsessida oldindan xatosiz urishni o’rganish natijasida yo’qoladi.
-
Mashqlar paytida o’quvchilar o’z mehnat harakatlarini kontrol’ qilishlari kerak. Bunda dastlabki tayyorgarlikning to’g’riligiga katta ahamiyat beriladi. Ma’lumki, beqaror ko’nikmalar yoki noto’g’ri ish usullari keyingi ta’lim uchun jiddiy to’siq bo’ladi. Shu sababli o’qituvchi o’quvchilarning eng boshidan mehnat usullari, harakatlari, operatsiyalarini to’g’ri bajarishlarini kuzatib barishi kerak. Agar o’quvchilar o’zlarini kontrol’ qilishiga jalb etilsa, ya’ni ular o’z-uzuni kontorl’ qilishini amalga oshirsa, bu talab samaraliroq bajariladi. Shu sabali, o’qituvchi mahnat usullarini, harakatlarini bajarish qoidalarini tushuntirar ekan, o’quvchilarga shunday mezonlarni ko’rsatadiki, o’quvchilar shu mezonlar asosida o’zlari bajaradigan harakatlarning to’g’riligi haqida hukm chiqarishlari mumkin. Shuningdek, o’z-uzuni kontrol qilish o’quvchilarni asosiy o’quv vazifasi – mehnat malakalarini egallashdan chalg’imasligi kerak.
Egovlashdek keng tarqalgan slesarlik operatsiyani o’rganishda o’z-uzuni kontrol’ qilish imkoniyatlarini kurib o’tamiz. Ma’lumki, egovni muvozanatda tutishi-ko’rsatilgan operatsiyaning eng qiyin usullaridan biridir. Bu usulni o’rganish qiyinligining sababi ko’proq egovning tebranishi ish harakati vaqtida uning gorizontal tekislikdan og’ishini ko’zi bilan izohlanadi. Shu sababli, o’quvchilar o’z harakatlarini o’zlari to’g’irlab turishiga asos bo’ladigan boshqa qandaydir belgi kerak. Buning uchun ustaxonalardagi mashg’ulotlar sharoitida kuydagi didaktik usuldan foydalanish mumkin. O’quvchilarga zarb usuli bilan bajarish va o’z harakatlarini ishlov berilayotgan butun yuza egov tishlarining bir tekis izlari turi tavsiya etiladi.
Ana shu maqsadda keyingi yillarda ko’proq ta’limning texnik vositalari- trenajyorlar o’quvchilarga o’z mehnat harakatlarida berilgan kuch. Ma’lumki, ishchi ishlab chiqarish tekisligini bajarishda o’zi uchun zarur muayyan spravochnik materiallarini topa olishi kerak. Agar masalan, stanokchi haqida gap borayotgan bo’lsa, bu topshiriq konkret ish shartlariga ko’ra qirqish rejimi elementlari (qirqish chuqirligi, qirqish tezligin uzatish) bo’lishi mumkin, elektr montajchi uchun esa spravochnikdan simlarning markalarini, apparatlar va hakozolarni topishga to’g’ri keladi. Ishchining malakasi qancha yuqori bo’lsa, u spravochnik adabiyotdan shunchalik keng foydalaniladi. Shu bilan birga mehnat ta’limi protsessida spravochniklardan foydalanish yagona maqsad emas, balki o’quvchilarni sanoat ishlab chiqarishi asoslari bilan tanishtirish usullaridan biri bo’lishi kerak. Demak, spravochnik adabiyotdan foydalanishga o’quvchilarning mehnat faoliyati mazmuni talab qilgandagina murojat qilinadi. Masalan, rez’ba ochishda zagatovkalarning tegishli o’lchamlari jadvallardan tanlanadi, eskizlar tuzishda GOST lardan foydalaniladi, elektr sxemalarni ishlashda elektr montaji ishlariga oid spravochniklardan foydalanadi va hokazo.
Laboratoriya tajribalarini o’quvchilar ustaxonalaridagi mashg’ulotlarda ishlov beriladigan materiallarning xossalari bilan, asboblarning tuzilishi, jihozlar va boshqalar bilan tanishish maqsadida bajaradilar. Bu tajribalar laboratoriya ishlari o’rtasida tashkil qilinadi. Laboratoriya ishlari qiyinligi o’quvchilarning yoshiga va mavjud bo’lib moddiy bazaga qarab har xil bo’lishi mumkin. Masalan, yog’ochni homlik va qattiqlikni sinash o’quvchilarning qo’lidan keladi. Ular hozirgi zamon priborlari va moslamalardan foydalanganligi ma’qul. Bunday ishlarni bajarishda eng muxim o’quvchilarning fan asoslari bo’yicha bilimlardan foydalanishdir. Agar laboratoriya ishlari unumli mehnat bilan bog’liq bo’lsa o’quvchilarning ularga qiziqishi ortadi. Masalan o’quvchilarga mazkur metalning qattiqligini shunchaki topish emas balki yasaladigan detal’ uchun tegishli qattiqlikdagi zagatovka tanlashni ham topshirish maqsadga muvofiqdir. Tokarlik stanogini o’rganishga kirishishda o’quvchilar o’tkirlash burchaklari normativlarga mos kelishni aniqlash uchun uglomer yordamida keskich geometriyasini tekshirishni laboratoriya ishi sifatida bajarishlari mumkin.
Odatda laboratoriya ishlari praktikum shaklida tashkil qilinadi, ammo ularni frontal yo’l bilan ham o’tkazish mumkin. Praktikum shaklidagi laboratoriya ishlarida o’quvchilar zvenolarga bo’linadi zvenodagi o’quvchilar soni tegishli jihozlar va laboratoriya tajribalarini o’quvchilarning ijtimoiy foydali mehnati bilan didaktik bog’lash imkoniyatlariga qarab aniqlanadi.
Qiyinligiga qarab laboratoriya tajribalari o’quvchilarning og’zaki ko’rsatmalari yoki ishlatiladigan priborlarning tuzilishi, ishning maqsadi va ish tartibi ifodalanadigan yozma instruktsiyalar bo’yicha o’tkazilishi mumkin. Durodgarlik randalarni vazifalariga ko’ra sirtlarni tozalash, siliqlash, tekislash maqsadida ishlatiladigan, ya’ni yog’ochka birlamchi ishlov beruvchi randalarga va maxsus randalarga bo’linadi. Bular sherxebel’ taxta randa, mushranda, japsarandalardan, hamda zakrov randa, chak randa, konish randa, dila randa, chorabzal randalar va boshqalardan iborat.
Sherxebel’ bu yog’och materiallarining sirtini tozalash va qalin payraxa olish yo’li bilan xomaki randalash maqsadida ishlatiladi.
Sherxebelning asosiy qismlari kunda tig’ va ponadan iborat bo’lib kundasining uzunligi 250-260mm, eni 40-45 mm qalinligi 60 mm bo’ladi. Tig’ining eni 30 mm bo’lib, kesuvchi qirrasi yoy shakliga ega bo’ladi. Sherxebelda sirtlarni silliq va tekis randalab bo’lmaydi.
Sirtlarni silliq randalash uchun taxta randa ishlatiladi taxta randa sherxebeldan kundasining enliligi va tig’ining to’g’ri bo’lishi bilan farq qiladi. Taxta randa kundasining eni 55-60 mm, tig’ining eni 45-60 mm bo’ladi. Ayrim hollarda o’qituvchilarning yoshlarini, jismoniy qobiliyatlarini xisobga olib sirtlarni silliqlash maqsadida taxta o’rnida sherxebeldan foydalanish mumkin. Buning uchun sherxebelning tig’ini charqlab, to’g’ri tig’li qilib beriladi.
Mushiranda bu tuzilishi jixotidan taxta ramdadan farq qilmaydi. Mushiranda tig’ida qo’chimsha temir pushtax bo’lib, u payraqani sindirish vazifasini o’taydi. Shuning uchun temir pushtakni tig’ning kesuvchi qirasiga yaqin o’rnatiladi. Shu tarixa o’rnatilganda tig’ chiqargan payraqani darhol qayirib sindiradi va randalashni engillashtiradi. Shunday qilib mushranda yordamida yog’och materiallarning sirti siliqlanadi, shuningdek, yig’ilgan tayyor buyumlarga dastlabki pardoz beriladi, buyum sirtidagi notekisliklar randalab tekislanadi. Japs randa bu taxta randa va mushiranda yordamida uzun va enlik taxtalarning sirti silliqlansa ham ular bilan tekis randalab bo’lmaydi. Japs randa kundasi uzun (700-800mm), enlik (70-80mm), tig’ining eni 55-60mm bo’ladi. Japs randaga, ko’pincha, temir pushtakli tig’ o’rnatiladi. Bu randa yordamida randalashda sirtlar tekis chiqishi uchun payraqi yubqa olinadi va qalin payraqi olinsa, sirt tekis chiqmaydi. Randalarni ishga sozlash tig’lar o’tmaslanganda ularni kundadan chiqarib charqlash, charqlashda hosil bo’lgan qirolini to’qish va tig’ini kundaga qaytadan to’g’ri o’rnatishdan iborat.
Charqlash natijasida tig’larda hosil bo’lgan qirolni to’qish uchun kumqayroq yoki qayroq tosh, kerosin, suv bilan namlab turiladi. Kerosin qirolni tez to’qishga yordam beradi. Qayrash vaqtida tig’larning o’tmaslanib qolmasligiga, qum qayroqning o’yilib tezda ishtan chiqib qolmasligiga e’tibor beriladi.
Randalarni to’g’ri tutish va erkin randalash sirtlarning tekis chiqishini ta’minlash bilan bir qatorda randalash vaqtida o’quvchilarning ortiqcha kuch sarflab qiynalmasligiga, charchamasliklariga yordam beradi. Randalash vaqtida sirtlarning tekis chiqmasligi ortiqcha mehnat va material sarflanishiga, materialning ishtan chiqishiga va o’quvchilarning ishdan bezishlariga sabab bo’ladi.
O’quvchilarga sirtning silliq va tekis chiqishiga sabab bo’luvchi ominlarini o’rgatish bilan bir qatorda ortiqcha mehnatni sarflamasdan tez va sifatli randalashga o’rgatiladi. Buning uchun randalardan foydalanish ketma-ketligi randalash tartibi va tekislikni tekshirish to’g’risida shuncha berilib bu borada etarli ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.
|
