|
I BOB.BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA ESTETIK TARBIYANI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
|
| bet | 2/17 | | Sana | 20.05.2024 | | Hajmi | 148 Kb. | | #245469 |
Bog'liq Diplom ishi Psixologiya yunalishi..I BOB.BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARDA ESTETIK TARBIYANI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI.
I.1. Bo‘lajak o‘qituvchilarda estetik tarbiyani shakllantirish ijtimoiy- pedagogik muammo sifatida.
Aristotelning fikricha, estetika falsafaning bir bo‘lagi bo‘lib, u dunyoning umumiy ko‘rinishini yaratishga xizmat qiladi va tabiat va san’at go‘zalligi muammosi bilan bog‘liqdir. Aflotunning fikricha, estetika san'atni nazorat qilish va inson tarbiyasida estetikaning roli uchun juda muhimdir. Sokratning estetika tushunchasidagi fikri axloq bilan chambarchas bog'liqdir
Krivtsun Oleg Aleksandrovich estetika sohasidagi mutaxassis, faylasuf sifatida estetika mavzusini inson va tabiat tomonidan yaratilgan aniq shakllar deb biladi. Shuning uchun u estetika nafaqat go'zallik, balki xunuklik, fojia, satira va hokazolarni ham o'rganadi, deb hisoblaydi. Bu atrofdagi dunyoning ekspressiv shakllarini tushunishni ifodalovchi fandir .
Demak, estetikani insonning olamga madaniy munosabatining estetik namoyon bo`lish sohasini va go`zallik qonuniyatlari bilan shakllangan, bir butun va ideal inson mahoratining natijasi bo`lgan badiiy faoliyat sohasini o`rganuvchi falsafiy fan sifatida ta`riflash mumkin.
“Estetika” atamasi (yunoncha “aisthetikos” soʻzidan) 18-asrda nemis faylasufi A.Baumgarten tomonidan kiritilgan boʻlib, u estetika sanʼatda dunyoni hissiy idrok etish xususiyatlarini oʻrganishga taʼsir qiladi, deb hisoblaydi A. Baumgarten hissiy va ratsional bilimlarni ajratib turadi. Hissiy bilish eng quyi bosqich bo'lib, u bilan san'at shug'ullanadi.
Estetikani ko‘pincha san’at fani deb atasa-da, bu ta’rif yetarlicha aniq emas va estetikani hamma narsani o‘rganuvchi fan desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Inson atrofdagi dunyoda kashf etadigan, o'z ijodida yaratadigan va san'atning aks ettiruvchi olamida mujassam bo'lgan estetik qadriyatlarning boyligi. Boshqacha qilib aytganda, estetikani insonning voqelikni va san’atni estetik jihatdan o‘zlashtirishi haqidagi fan, bunday assimilyatsiyaning eng muhim shakli sifatida atash mumkin. Hayotiy hodisalarni hissiy idrok etishni farqlash va o'zlashtirish jarayonida odamlarda ularga nisbatan hissiy munosabat shakllanadi.
O'tmish mutafakkirlari odamlardagi ko'plab tajribalar go'zallik, go'zallik va xunuklik bilan bog'liqligini va bu o'ziga xos estetik tuyg'ular kundalik tashvish, qayg'u yoki quvonch kabi oddiy his-tuyg'ulardan ajralib turishini ta'kidladilar. San’atda yaqqol namoyon bo’ladigan tabiat, moddiy hayot yoki san’atning o’ziga xos ta’sir ko’rsatadigan maxsus sifatlari, estetik sifatlari o’zaro bog’liq. ma'lum bir idealga muvofiq. bu ijtimoiy pedagogika. Ta'lim pedagogik tushuncha sifatida uchta muhim xususiyatni o'z ichiga oladi
- maqsadlilik, har qanday maqsad va ideal turining mavjudligi;
- insoniyat tarixiy ontogenezi yutuqlari sifatida ta’lim jarayonining axloqiy-estetik ideallar, me’yorlar va xulq-atvor shakllariga muvofiqligi;
- ma'lum shakllangan ta'sir tizimi va tarbiyaviy motivlarning mavjudligi.
Ta'lim jarayoni - bu insonni har tomonlama va har tomonlama kamol toptirishga qaratilgan maqsad, vazifalar, mazmun, shakl va usullar majmuidir [8].
Murakkab ta'lim jarayonida muhim yo'nalishni estetik tarbiya sifatida ajratib ko'rsatish mumkin. Falsafiy-pedagogik adabiyotlar tahlili estetik tarbiya tushunchasini aniqlashda turlicha yondashuvlar mavjudligini ko‘rsatdi.
Masalan, E.F.Sivashinskaya estetik tarbiyani ta’limning muhim yo’nalishi deb hisoblaydi, ya’ni turli estetik faoliyatni yaratish demakdir.
Rivojlanishning yuqori darajasiga etgan rivojlangan go'zallik tuyg'usi, go'zal va xunukni farqlay olish qobiliyati, asosan, odamning maktabdagi, ishdagi, oilasi bilan dam olishdagi xatti-harakatlarini belgilaydi. Kojdaspirovaning so‘zlariga ko‘ra., estetik tarbiya insonning hayot va san’atdagi go‘zallikni to‘g‘ri tushunish, baholash va yaratish qobiliyatini rivojlantirish va takomillashtirish, faol ishtirok etish sifatida .Hamma hollarda ham estetik tarbiya insonning san’at va hayot go‘zalligini his qilish, uni to‘g‘ri anglash va baholash qobiliyatini rivojlantirishi yoki takomillashtirishi lozimligi haqida bormoqda .
Estetik tarbiya ta'lim faoliyatining barcha boshqa shakllarining faqat ma'lum bir tomonidir. Estetik ta'lim ta'limning mustaqil shakli emas, chunki u o'ziga xos mavzuga ega emas, estetik qadriyatlar o'ziga xos mahalliy tematik sohani tashkil etmaydi. Insonning mavjud sezgilarning butun dunyosiga o'zlashtirilishi jarayonida ular paydo bo'ladi. Hozirgi vaqtda estetik tarbiya komponentini o'z ichiga olmaydigan va yuqori natijalarga erishmaydigan ta'lim faoliyatining hech qanday shakli tugallanmagan.
Jahon estetik tafakkurining rivojlanishi jarayonida estetik tarbiya bilan pedagogikaning bevosita aloqalari yaqqol namoyon bo`ladi. Estetik tarbiya pedagogikaning turli yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, unda pedagogika estetik tarbiyaning turli shakl va usullarini o‘rganadi, estetika esa, o‘z navbatida, falsafaning mohiyatida estetik tarbiyaning umumiy tamoyillarini ishlab chiqadi. Boshqacha aytganda, estetika estetik tarbiya strategiyasini ta’minlaydi, pedagogika esa har bir aniq sohada, kundalik hayotda, mehnatda, sportda, maktab ta’limida san’atni idrok etishda uning taktikasini taklif qiladi.Estetik tarbiyaning asosiy maqsadi bolani tushunish va tushunishga o’rgatishdir. atrof-muhitning go'zalligini qadrlash, ya'ni bolaning estetik madaniyatini shakllantirish. Estetik madaniyat - bu inson ma'naviy madaniyatining asosiy qismi bo'lib, u inson qobiliyatlarini tavsiflaydi. Tushunish jarayonida o‘quvchi estetik bilimlarga ega bo‘ladi, go‘zallik, san’at va voqelikni to‘g‘ri idrok etadi, o‘z hayotini go‘zallik qonunlari asosida qurishga intilish va qobiliyatga ega bo‘ladi
Estetik madaniyat quyidagi tarkibiy qismlarni o'z ichiga oladi:
1. estetik idrok, estetik ongni shakllantirishning maqsadli jarayoni, tabiat va san’at sohasi namoyon bo‘ladi
2. estetik tuyg'u, shaxsning atrof-muhitdagi tinchlik va san'at hodisalariga baho berishi natijasida shakllanadigan individual his-tuyg'ularning tajribasi.
3. estetik qiziqish, bu insonning atrofdagi dunyo go'zalligi sohasidagi ob'ektlarga moyilligi (motivlar, g'oyalar, e'tiqodlar, ehtiyojlar va barqaror orzularning kombinatsiyasi)
Estetik qiziqishlar estetik talablarni shakllantiradi;
estetik ehtiyojlar, chuqur his-tuyg'ularni uyg'otadigan estetik qadriyatlar bilan doimiy muloqot qilish zarurati
2. estetik didlar, inson ongida shakllangan voqelikning estetik muhim hodisalarini baholash mezonlari va idrok etish tizimi ;
3. estetik ideal – estetik taraqqiyotni sub’ektiv idrok etish, u chinakam go‘zal ifodalanganda uning estetik ahamiyati go‘zallik obro‘siga ega bo‘ladi
Estetik tarbiyaning tuzilishini aniqlashda turli usullardan foydalaniladi ;
• maqsadli shakllantiriladigan estetik ong elementlarini aniqlash;
• bolaning estetik tarbiyasi komponentini oydinlashtirish;
• bolaning estetik fazilatlari va qobiliyatlarini o'tkazish.
Yu.S. Lyubimova boshlang'ich sinf o'quvchilarining estetik tarbiyasi strukturasining quyidagi tarkibiy qismlarini belgilaydi. Boshlang'ich maktab o'quvchilarining estetik bilimi, shu jumladan bilim tizimlari, tushunchalar, ehtiyojlar, hissiy rag'batlantiruvchi imtiyozlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. estetik ifodalar (hislar tili orqali ifodalash, ularning kechinmalari);
2. estetik idrok, ya'ni empatiya (boshqa odamlarning emotsional holatini, qo'rquv va xavotirlarini tan olish, tushunish qobiliyati);
3. san'atning emotsional ekspressivligi (kompozitsiya, shakl, ritm, ohang, intensivlik);
4. hissiy (bolaga individual qarashni aks ettirish, his-tuyg'ularini ifodalash, estetik, ijodiy faoliyat ko'nikmalari va qobiliyatlarini uyg'otish, estetik faoliyatga jalb qilish ko'rsatkichi bolaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishdir.
Kognitiv soha dunyoning estetik xilma-xilligi, uning haqiqiyligi va hodisalari haqidagi bilimlarni egallash bilan bog'liq. Bu bolaning estetik bilimlari, tushunchalari, afzalliklari, ehtiyojlari va bolaning estetik tarbiyasining intellektual darajasiga bog'liq. Boshlang'ich maktab o'quvchilarining estetik tarbiyasining hissiy va rag'batlantiruvchi sohasi hissiy his qilish qobiliyati va atrofdagi dunyoning go'zalligi bilan bog'liq. U his-tuyg'ularda, his-tuyg'ularda, tajribalarda namoyon bo'ladi. Ijodiy estetik faoliyat qobiliyati faoliyat sohasiga tegishli.
Shaxsni estetik tarbiyalashning barcha qismlari, shu jumladan, qiziqish va ehtiyojlar, eng avvalo, estetik faoliyat jarayonida shakllanadi, bu esa boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalarni faol jalb etish zaruriyatiga asos bo‘ladi Boshlang'ich sinf o'quvchilarini estetik tarbiyalashda (tabiat, adabiyot, musiqa, tasviriy san'at, me'morchilik va boshqalar) ba'zi vositalardan foydalanish muvaffaqiyatini aniqlash uchun Yu.S. Lyubimova talabalarning estetik tarbiyasini shakllantirishning quyidagi mezonlari va ko'rsatkichlarini aniqladi:
• estetik bilimlarning mavjudligi, estetik bilimlar miqdori, san’at asarlarini o‘rganishga qiziqish, hayotda go‘zallik va xunuklikni his qilish, san’at va san’at tilini tushunish;
• estetik faoliyat jarayonida badiiy asarlarni idrok etish;
• his-tuyg'ular va kechinmalar tili orqali ifodalash;
• amaliy ko'nikmalardan foydalanish, mazmun, estetik ifoda, bolalar ijodiy ishini bajarish texnikasi, estetik faoliyat jarayonida individual o'zini o'zi bilishga intilish.
Estetik tarbiyaning barcha vazifalari, ko'pchilik pedagoglarning fikriga ko'ra, shu jumladan B.T. Lixachev, N.I. Kiyashchenko, A.S. Makarenko va boshqalarni tarkibiy va mazmunli tarkibiy qismlarga ko'ra guruhlarga birlashtirish mumkin, ular quyidagilarga qaratilgan:
- estetik ongni, estetik hisni shakllantirish;
- estetik faoliyatni bilish;
- estetik qobiliyatlarni shakllantirish va rivojlantirish.
Birinchi vazifaning mohiyati bolalarning estetik his-tuyg'ulari va his-tuyg'ularini shakllantirish va rivojlantirishdir. Birinchi vazifani bajarish jarayonida turli xil tovush va rangli taassurotlarning to'planishi ham mavjud. Dunyoni hissiy-emotsional idrok etishni rivojlantirish uchun tabiat va estetik qadriyatlar dunyosi haqida ma'lum bilimlarga ega bo'lish kerak. Xilma-xillik va birlamchi bilim - bu bolaning barcha hayotiy jarayonlarida namoyon bo'ladigan badiiy asarlar orqali o'quvchi o'zini estetik shaxs sifatida tutadigan boy tajriba, turli qiziqish, ehtiyoj va qobiliyatlarni shakllantirishdir.
Estetik tarbiyaning majburiy elementi ham bolalarning estetik didini tarbiyalashdir. Vazifalarning mohiyati bolalarni estetik faoliyat bilan tanishtirishdan iborat:
estetik faoliyatda o'zini namoyon qilishning ijodiy shakllarining ko'nikmalari va asosiy ko'nikmalarini rivojlantirish;
san'atning ma'lum bir turini turli ifoda vositalarini qabul qilish va ulardan foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish;
bolalarda go'zallik elementlarini kundalik turmush tarziga, tabiatga va ularning atrofdagi odamlar bilan munosabatlariga faol kiritish uchun ko'nikma va ko'nikmalarni tarbiyalash.
Estetik tarbiya ta’limning barcha boshqa shakllarining ajralmas va nihoyatda muhim jihatiga aylanadi. Shunday qilib, u badiiy ta'lim bilan uzviy bog'liqdir [4].
Maqsadli badiiy ta'lim - bu bolaning dunyoqarashini san'at orqali shakllantirish, ya'ni san'atni tushunish, his qilish, qadrlash, undan zavqlanish qobiliyatini shakllantirish, shuningdek, ijodiy faoliyat jarayonida ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishning pedagogik jarayonidir ;
Bir tomondan, estetik tarbiya to‘laqonli badiiy tarbiya uchun zarur, uning estetik fazilatlarini tushunmay turib, uni chuqur anglab, sevib bo‘lmaydi. Boshqa tomondan, badiiy ta'lim estetik tarbiyani kuchli qo'llab-quvvatlaydi, bolaning dunyoga estetik munosabatini shakllantirish va rivojlantirishda alohida o'rin tutadi. Estetik tuyg'uning tabiiy hissiy tajribasi estetik mulohaza yuritish qobiliyati, ya'ni voqelikni estetik baholash, san'at va hayotning estetik ob'ekti haqidagi fikr bilan yagona kombinatsiyadir.
Bolaning u yoki bu san'at asarini yoki atrofdagi dunyoning biron bir hodisasini estetik nuqtai nazardan baholash qobiliyatini rivojlantirish uchun ular hodisalarni his qilish, psixologik ehtiyojlarni ifodalash, fikrlash va mavjudlik ob'ektlarini boshdan kechirish qobiliyatiga ega.
Estetik tarbiyaning uchinchi guruh vazifalarining mohiyati umumiy va maxsus ijodiy qobiliyatlarni shakllantirish va rivojlantirish bilan bog'liqdir .
Umumiy qobiliyatlar - ob'ektlarning tashqi xususiyatlari, hissiy qobiliyatlari, tasavvurlari, tajribalari va boshqalar haqida g'oyalarni rivojlantirish va shakllantirishdir
Maxsus qobiliyatlar, masalan, vizual faoliyat sohasida, ijodiy tasavvurning maxsus faolligi, maxsus vizual sezgirlik, rang, ko'z, xotiraga nisbatan hajmli munosabatlarni idrok etishning engilligi va to'liqligi, maxsus qo'l mahorati, hissiy sezgirlik, hissiy kayfiyat va ijodkorlik aniqlaydi. ijod muvaffaqiyati va boshqalar .
Pedagogik nuqtai nazardan qaraganda, ko'rib chiqilayotgan vazifalar guruhlari estetik tarbiya asoslarini to'liq aks ettirmaydi. Pedagogik yondashuvlardan tashqari psixologik yondashuvlar ham mavjud. Ularning mazmuni estetik jarayonda bolaning estetik ongini shakllantirishdan iborat.
Estetik ong ijtimoiy munosabatlar ta’sirida shakllanadi .Pedagog va psixologlar estetik ongni estetik tarbiyaning psixologik mohiyatini aks ettiruvchi va shaxsning estetik madaniyat darajasini aniqlash imkonini beruvchi bir qancha toifalarga ajratadilar. Ko‘pchilik tadqiqotchilar B.T. Lixachev, professor, falsafa fanlari doktori G.Z. Apresyan quyidagi toifalarni ajratadi :
• estetik tuyg'u;
• estetik did;
• estetik ideal;
• estetik ehtiyojlar;
• estetik mulohazalar;
• estetik idrok etish
Go'zallik va san'at bir-biridan ajralmas, chunki go'zallik qonunlariga ko'ra, san'at ijodkorlikning eng muhim sohasi bo'lib, estetik tarbiya vositachilik orqali amalga oshiriladi
Keyingi barcha estetik tajribalar, ideallar va estetik didlarning shakllanishi to'liqlik, ravshanlik, atrofda mgi dunyoning san'ati va go'zalligi bilan chuqur tanishishga bog'liq. Yu.B. Boreev - estetik idrok narsaning umuman olganda psixologik va madaniy singdirilishi real dunyoda qanday insoniy ahamiyatga ega ekanligini tavsiflaydi . O‘z navbatida, B.T. Lixachev estetik idrokni insonning tevarak-atrofdagi hodisalarni va estetik tuyg'ularni yaratuvchi jarayonlar, xususiyatlar, sifatlar san'atini ajratish qobiliyati deb tushunadi .
Umumta'lim muassasasi estetik tarbiyada katta rol o'ynaydi, aynan unda estetik hodisalar va san'atning ta'siri amalga oshiriladi. Biz shunday xulosaga keldikki, tabiiy-ilmiy va badiiy-estetik sikl mavzulari, ular doirasida yosh o'quvchilarni estetik tarbiyalash amalga oshiriladi, bu estetik tarbiyaning muhim vositasidir.
Ushbu davr mavzularida maktab o'quvchilarining kognitiv qiziqishi oshadi, foydalanilgan material katta hissiy kuchga ega.
Yosh o‘quvchilarni estetik tarbiyalash pedagogik sharoit, tarbiyaviy va darsdan tashqari ishlar ta’sirida amalga oshishini tahlil qildik va xulosa qildik. Yosh maktab o'quvchilarini estetik tarbiyalashning muhim pedagogik shartlari bilim, mehnat, tabiat, san'atdir. Yosh talabalar tomonidan haqiqatni izlash hissiy tajribalar bilan ranglanadi. Go'zallik bilim haqiqatining mezonlaridan biridir. Yosh o'quvchilarni estetik tarbiyalash uchun aql va tanadan qat'iy nazar ishlash kerak. Uyushtirilgan mehnat doimo qoniqish va zavqlanish hissi bilan birga keladi. O'qituvchi dars va ekskursiya davomida tabiat bilan aloqani tashkil qiladi. Tabiat bilan aloqa yaqinlashadi, ular vatanparvarlik tuyg'ularining asosini tashkil qiladi. Badiiy-estetik davr darslarida badiiy did shakllanadi. Estetik tarbiya darsdan tashqari ishlarda amalga oshiriladi. Kitobxonlikning estetik didini uyg‘otishda yosh kitobxonlar bilan suhbat, kino tomosha qilish, musiqa tinglash juda muhim. Ota-onalar uchun biz yosh o'quvchilarning estetik tarbiyasini shakllantirish bo'yicha tavsiyalar berishimiz kerak. Yosh o'quvchilarning estetik tarbiyasi o'qituvchi va ota-onalarning birgalikdagi sa'y-harakatlari bilan shakllanadi.
O‘qituvchi va ota-onalar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga to‘liq estetik tarbiya berishni tushunib, ma’naviy boylik, estetik, axloqiy fazilatlar va yuksak intellektual salohiyatni o‘z ichiga olishi kerak bo‘lgan shunday shaxs shakllanishini ta’minlaydi.
Estetik tarbiya - o’quvchilarda estetik his-tuyg‘u, estetik ong va munosabatni shakllantirishga qaratilgan tarbiyaning alohida shakli. Estetik tarbiya - bu estetik jihatdan rivojlangan va ijodiy faol bo'lgan inson shaxsini shakllantirish jarayoni. Estetik tarbiya insonparvar mohiyatga, estetik orzuga mos keladigan voqelikni idrok etish, baholash va nafosat qonunlari asosida qayta yaratishga qodir bo'lgan inson shaxsini shakllantirishga mo’ljallangan tarbiya sohasidir.
|
| |
