Zaynab Yolqir.
Vijdon azobi
Istanbul, 7-dekabr, 1963-yil.
Zaynab!
N im a yozsam, shuni maqtayapsan. Bu bilan sen
meni yaxshiroq yozishga d a’vat etyapsan. Iliq gapla-
ring uchun rahmat. Bir xatingda: «Sen nuqul kuladi-
gan narsalam i yozasan», degan eding. Esingdami? Bu
galgisi kulgidan yiroq, yurakni ezib yuboradi. Voqeani
o ‘qituvchidan eshitdik. Bizga juda-juda ta ’sir qildi.
Tunov kuni darsda Husayn kitobdan bir nim ani
o ‘qib berayotgan edi, vijdon azobi, degan birikmaga
duch keldi. 0 ‘qituvchimiz uni to ‘xtatib, vijdon azobi
nima ekanini bizga rosa tushuntirib berdi. Keyin:
«Mana shunga vijdon azobi deyiladi. Tushunarlimi?»
deb so‘ragan edi, ham m am iz «tushunarli, tushunarli»,
deb aytdik.
m--------------------------------
— Tushunarli b o ‘lsa endi bunga misol keltiramiz.
Yashar qanaqa bola ekanini o ‘zing bilasan. H ozir
ham orqa partada o ‘tiradi. Fikri darsda emas, boshqa
narsalarda. D am yonidagi markalarini sanasa, dam
qog'ozga rasm chizib o ‘tiradi. 0 ‘qituvchi to ‘satdan
Yashami chaqirib qoldi.
— Qani, Yashar, sen ayt-chi, vijdon azobiga hech
uchraganmisan?
Yashar o‘qituvchining oldingi gaplarini sira eshit-
magandi. Chunki o ‘yin bilan ovora edi. Lekin quv
bola emasmi, «ha, dedim, tutildim , yo‘q, dedim,
qutildim», qabilida ish ko'rganim m a’qul, deb o ‘yladi.
Shuning uchun:
— Yo‘q, afandim, sirayam vijdon azobiga uchra-
maganm an, — deb javob berdi.
— Iya, bu qandoq b o ‘ldi? Vijdoning hecham
azoblanmaganmi?
— H echam , afandim.
N ash’a ham isha m ahm adonalik qiladi. 0 ‘qituv-
chining ko‘ziga bo ‘zrayib qarab turadi-da, sekin
q o ‘lini ko‘taradi. Shundayam tinch o'tirolm aydi,
hadeb:
— M en aytib beray. Menga so‘z bering, menga
so‘z bering, — deb javrayveradi.
— Ha, mayli. N ash’a, sen aytib beraqol. Qani,
necha m arta vijdon azobini tortgansan, nim a voqea
ro ‘y bergan, eshitaylik-chi?
— Vijdon azobiga ko‘p uchraganm an, — javob
berdi N ash’a kerilib.
— Bo‘lmasa eshitaylik.
— Qaysinisini aytib beray?
Sinfdagilar sharaqlab kulib yubordi. S h o ‘ring
qurg‘ur N ash’a vaqtdan yutm oqchi bo ‘lgan edi-da.
0 ‘qituvchimiz ham miyig‘ida kulib qo ‘ydi.
— Obbo N ash ’a-ey! Vijdoning juda ko‘p azob tort-
gan ekan-da? Mayli, o ‘zingga m a’qulini gapirib
beraver.
N ash’a odatdagidek g‘o ‘ldiray boshladi. Odatini
o'zing bilasan, hamisha shunaqa qiladi. G apni rosa
rezinkaday ch o ‘zadi. Bu safargisi ayniqsa oshib tush-
di. Oxiri:
— Kattaga izzat, kichikka hurm at ko‘rsatish ke-
rak, — deb ming‘illadi.
Uning bu nasihatom uz gapi o‘qituvchini ham qi-
ziqtirib qo‘ydi.
— Xo‘sh, innaykeyin? — so‘radi u N ash’ani batar
hovliqtirib.
— Bir xotin o ‘g‘liga shu gapni aytib turgan ekan,
qo ‘qqisdan ko‘cha eshigi taqillab qopti. Boyagi xotin
derazadan m o'ralab qarasa, qaynotasi emish. Darhol
o ‘g‘lini chaqiribdi-da: «Bor, eshikni och, buvang
keldi, m eni so‘rasa, uyda yo‘qlar deb ayt», debdi. Bola
yugurib borib eshikni ochipti, keyin: «Buvajon, oyim
uyda yo‘qlar, ko‘chaga chiqib ketuvdilar», debdi. Buni
eshitgan chol nevarasiga: « 0 ‘g‘lim, oyingga borib ayt,
ko'chaga chiqib ketadigan bo‘lsa kallasini derazaga
qo ‘yib ketmasin», deb orqasiga o ‘girilib ketaveribdi.
N ash’a gapini tugatgach, chuqur tin oldi.
— Bu gapning senga aloqasi bormi?
— Yo‘q, men buni bir jum alda o ‘qigan edim.
— U nday b o ‘lsa buning senga nima daxli bor?
— Menga emas, o ‘sha bolaning onasiga daxli bor.
Vijdon azobini u tortgan.
0 ‘qituvchimiz ham m adan bir-bir surishtirib chiq-
di. M a’lum bo'lishicha, oram izda hech kim vijdon
azobiga uchram agan ekan. H am m a birovlami misol
qilib keltirdi.
— Demak, sizlar vijdon azobi nimaligini hali bil
mas ekansizlar,— dedi o'qituvchi savol-javobdan
keyin. — Biror shaxs biror nojo‘ya ish qilgan va keyin
o ‘zi pushaym on bo'lgan taqdirda, u vijdon azobiga
duchor bo‘ladi. Uning bu nojo‘ya harakati kimgadir
og‘ir botishi kerak.
0 ‘qituvchi biroz o ‘ylanqirab turdi-da, keyin qo ‘-
shimcha qildi:
— H ozir m en sizlarga bir voqeani aytib beraman.
Vijdon azobi uchun juda mos bu.
48
H ammam iz jim bo ‘ldik.
— U paytlari biz litseyda o ‘qirdik. Direktorim iz
juda badjahl odam edi. O 'qishlarni boshlab yuborga-
nimizga endi ikki-uch kun bo‘lgan. Sinfimizda yangi
bola paydo bo ‘ldi. Boshqa m aktabdan o‘tgan ekan.
Hali uning isminiyam bilmasdik. U doim b ir qo ‘lini
shimining ch o ‘ntagiga tiqib yurardi. Hali yaxshiroq
tanishib olmaganimiz uchun nega bunday qilib yuri-
shini so‘ramagan edik.
Bir kuni katta tanaffusda litsey hovlisida o ‘ynab
yurgan edik, birdan direktor kelib qoldi. Yangi bolaga
ko‘zi tushgan b o ‘lsa kerak, darhol uni chaqirdi. Bola
yugurib oldiga keldi. Kelishga keldi-yu, lekin cho‘n-
tagidan q o ‘lini olmadi.
0 ‘yin taqqa to ‘xtadi. Bolaning q o ‘li ham on cho‘n -
takda. H am m am iz xavotirga tushdik. Chunki direktor
qanaqa badjahl odam ekanini bilamiz.
— Nega qo ‘lingni cho‘ntakka tiqib turibsan? —
o ‘dag‘ayladi u. Yangi bola boshini quyi solganicha
churq etmay turaverdi.
— Chiqar qo'lingni!
D irektor qattiq o ‘shqirdi. Bola qim ir etmadi.
— Karmisan, senga aytyapman!
— Eshitdim, afandim, — zo‘rg‘a javob berdi u.
— Eshitgan bo ‘lsang, nimaga serrayib turibsan? 01
qo‘lingni cho'ntakdan!
Bola sekin boshini ko‘tarib, atrofini o ‘rab olgan
tengqurlariga, keyin qarshisida turgan direktorga
m o'ltirab qaradi. Ammo cho'ntakdagi qo‘lini qim ir-
latmadi.
— Bezorixona emas bu yer! Aytgan gapni qil,
ablah!
Q oni qaynagan direktor qulochkashlab turib
bolaning yuziga qattiq tarsaki tushirdi. Bola gup etib
yerga ag‘darildi. Shimining cho‘ntagiga tiqilgan chap
yengi shalvirab, yoniga tushdi.
H am m a turgan joyida qotib qoldi. 0 ‘rtaga m ud-
hish sukunat cho‘kdi. D irektor surat bo ‘lib qolgan edi.
49
Bola qo‘lsiz ekan. Bir qo‘li yo‘qligini bizga bildir-
maslik uchun yengini shimining ch o ‘ntagiga qayirib
yurarkan.
D irektom ing ko‘ziga yosh keldi. Yerga engashib
bolani o ‘m idan turg‘azdi. Keyin siniq ohangda:
— Shuni ilgariroq aytsang bo ‘lmasmidi, bo ‘tam , —
deganicha uni qo ‘ltig‘idan olib, xonasiga boshlab
ketdi.
0 ‘sha kungi voqeadan keyin qo‘lsiz bolani mak-
tabda qayta ko'rm adik. Bola bechora um um an mak-
tab ostonasiga boshqa qadam bosmadi. D irektor uning
uyiga borib o ‘zidan va ota-onasidan kechirim so‘radi.
Maktabga qaytib kelsin, o ‘zim unga qarab yuraman,
deb yalindi hamki, bola bu dargohga qayta qadam
bosmadi.
0 ‘qituvchimiz hikoyasini tugatgach, sinfga chuqur
jimlik ch o ‘kdi. Ham m ani og‘ir xayollar chulg‘ab oldi.
Tanaflusga qo ‘ng‘iroq chalindi.
— Shu voqeadan keyin, litsey direktoriga sinf-
dan chiqayotib, — vijdon azobi shunday bo ‘ladi, —
dedi.
— 0 ‘qituvchining o ‘ziyam boshqa odam lam ing
vijdon azobini gapirib berdi-ku, — hayron bo ‘ldi
N ash’a ancha sergaklanib olgach.
Darvoqe, to ‘g‘ri. 0 ‘qituvchimiz ham xuddi bizga
o ‘xshab birovlaming boshidan kechgan voqeani aytib
bergan edi.
0 ‘g‘ilbola gapni Yashar aytdi:
— Masala ravshan, bolalar. Vijdon azobi degan
narsa egasining esida turm as ekan. H am m a birovlar-
nikini aytib yurarkan.
Ertasi kuni D am ir yangi gap topib keldi.
— M en buni dadam dan so'radim . D adam bolalar-
da vijdon azobi bo'lm aydi, chunki ular hali balog'atga
yetmagan, deb aytdilar. Vijdonsizlik ko‘proq katta-
laming qo ‘lidan kelarkan.
Bilaman, eng to ‘g‘ri gap shu. X o‘sh, sening fikring
qalay? Shunga q o ‘shilasanmi?
50
H ar kuni o ‘qishdan kelgach, oyimdan menga xat
bormi, deb so‘rayman. Meni xursand qilm oqchi bo ‘l-
sang, tezroq javob yoz. Yaxshi kunlar yor b o is in
senga, Zaynab.
| 