Ey, jabr-u jafo, kurash...
Sop chiqadi shoxidan,
Go ‘shti — lazzat uyasi,
0 ‘g ‘itman, der qiyisi, he-ey!
Deklamatsiyani tugatdim -u o ‘zimni ichkariga ur-
dim. Gulduros qarsaklardan maktabimiz chayqalib
ketdi.
— N im a qilib q o ‘yding axir, Ahmad? — dedi
o ‘qituvchimiz siniq ovoz bilan.
— Ilojim qancha, afandim, — dedim unga qarab.—
Odamzod bilgan narsasini darrov unutib yubora olmas
ekan, juda qiyin bo ‘larkan.
Yana bir nima deydigan bo'lsam , alam im dan
yig‘lab yuboraman. 0 ‘pkam to ‘lib turibdi. 0 ‘qituvchi
ikkovimiz cho‘loqlanib yo‘lga tushdik. Yana mix kirib
ketishidan qo ‘rqib, zo ‘rg‘a oyoq bosaman.
— Katta iste’doding bor ekan-ku, o ‘g‘lim, — dedi
uyga qaytgach dadam. — Kuldiraverib ham m aning
ichagini uzding-ku.
Oyim uning gapiga q o ‘shildi:
— K o‘zda yoshim qolmadi kulaverib. Naq jinni
bo ‘ layozgandim -a...
She’rlami yanglishib aralash-quralash qilib yubor-
ganimni hech kim sezmabdi. Ham m a jo ‘rtaga qilyap-
ti, deb o ‘ylabdi.
Xullis, Zaynab, keyingi kunlarda shunaqa mash-
m ashalar bo ‘ldi.
Sening dadang ham maktabda nuqul a ’lo olib
o ‘qiganmi, deb so'rabsan. Y o‘q, dadam, afsuski, a ’lo-
chi b o ‘lmagan. Nega desang, u o'qim agan. Agar mak-
tabga qatnagan bo ‘lganida menga a’lo baholar bilan
o ‘qiganman, deb aytgan b o ‘lardi, albatta.
M en zavq bilan o ‘qiydigan xatlaringni kutaman.
Sog‘ b o ‘l.
Sobiq sinfdoshing Ahm ad Tarbay.
Ishlagan — tishlaydi
Anqara, 26-noyabr, 1963-yil.
D o ‘stim Ahmad!
Menga ham isha shunaqa uzundan uzoq xatlar
yozaver. Xo‘pmi? U zundan uzoq deganim ni ko‘ng-
24
lingga olm a, aslida uni bir zumdayoq o ‘qib chiqdim.
Sinfda bir-ikki bolaga ham o ‘qib bergan edim , toza
miriqib kulishdi.
Bu tom onlarda salqin tushib qoldi. Endi oldi-
mizdagi maydonda o ‘ynamay qo'ydik. M aktabdan
kelib, darslarimni tayyorlayman, oyimga qarashib
yuboram an. Opamning bunaqa ishlarga hushi yo‘q.
Supurgini ko‘rsa o ‘takasi yoriladi. Uning eng yaxshi
ko‘rg‘an ishi — oshxonaga kirib olib, pirojniy yoki
keks pishirish. Ammo opam oshxonaga kirsa, oyim
yurak o ‘ynog‘ida yuradi. Nega deganda, opam bir kun
oshxonaga kirgudek bo‘lsa, oyim bir haftagacha qiy-
naladi — ham m a narsa ostin-ustin b o iib ketgani
uchun q o ‘ygan buyumini joyidan topolmaydi.
Shu opam ni uzatm oqchi b o iib yurishuvdi, fotihasi
buzildi. Keyingi paytlarda uyim izda ham m aning
og‘zida shu to ‘y masalasi edi. U kam M etinning bir
o g iz so‘zi opamning fotihasini buzdi-qo‘ydi...
Ba’zan
kechqurunlari
dadam ning
o ‘rtoqlari
biznikiga to ‘planishadi yoki biz ulam ikiga chiqam iz.
Xullas, haftada kamida ikki kun m ehm ondorchilik
b o ‘ladi. T o ‘rt og‘ayni bir joyga yig‘ildi deguncha, dar-
rov Zaynalbeydan gap ochiladi. Zaynalbey degan-
lari — bu dadam lar ishlaydigan idoraning xo‘jayini.
—
Jonim ga tegdi shu gap. N uqul Zaynalbey, Zay
nalbey deysizlar. Boshqa gap qurib qolganmi axir, —
deydi oyim norozi b o iib .
Shundan keyin gap boshqa mavzuga k o ‘chadi.
Lekin oradan sal o ‘tm ay yana Zaynalbey tilga tushib
qoladi. H am m alari uni yomonlab ketishadi.
Zaynalbeyning yana ikki-uch joyda idorasi bor
ekan. 0 ‘zi juda badavlat emish. Buning ustiga mol-
dunyosi kun sayin ortib borayotganmish. Zaynalbey
aslida ishlamaydigan, qovoqbosh bir odam ekan.
Boshlang'ich maktabni zo‘rg‘a am al-taqal qilib bitir-
gan ekan.
Dadam ning oshnalaridan biri Zaynalbeyga elat
b o iark an . 0 ‘sha bir voqeani gapirib berdi.
— Zaynalbey aslida bizdan o ‘n yosh katta, — dedi
u. — U uchinchi sinfda o ‘qib yurganida, m en endigi-
na maktabga qatnay boshlagan edim. Demak, bir
sinfda necha yildan o ‘tirib chiqqanini xom cho‘t qilib
chiqish mum kin. Men boshlang‘ich m aktabni bitir-
ganimda u ham on to ‘rtinchi sinfda o'qirdi. « 0 ‘g iin g
shu yem ing o ‘zidan dom la-im om b o iib chiqadi», deb
odamlar uning otasini kalaka qilishardi. 0 ‘sha kezlari
Zaynalning soqol-m o‘ylovi sabza urib, yigitcha b o iib
qolgan edi. Bir kuni deng, maktabga inspektor kelib
qoldi. T o ‘g ‘ri Zaynal o ‘qiydigan sinfga kiribdi. 0 ‘qi-
tuvchisi yoshgina yigit ekan. Inspektor bundoq qarasa,
m o ‘ylovli Zaynal o ‘tiribdi-yu, yoshgina yigit tik turib-
di. «Nega o ‘m ingdan turding, o‘g iim , o ‘qituvching
hech nim a demadi-ku», — debdi inspektor o ‘qituvchi
yigitga. U o ‘sal b o iib , qip-qizarib ketibdi. Zaynalday
befarosat, qovoqbosh bolani ko‘rmaganman.
— N im a, hozir o ‘zgarib qolganmi? Ilgarigidan
beshbattar miyasi suyulib ketgan-ku, — deydi dadam.
«Kunduzi chiroq yoqib topib boim aydigan ovsar»,
«Tentaklar ichida dunyo chempioni...» Va hokazo, va
hokazo.
— Sendan o ‘qib odam chiqmaydiganga o ‘xshaydi,
yaxshisi, k o ‘zim tirikligida yonim da yur, savdo-sotiqni
o ‘rgan, — deb otasi uni maktabda qaytarib olibdi.
Shu-shu Zaynal savdo ishlariga sho‘ng‘ib ketibdi. Tez
fursatda katta boylik orttiribdi.
U lam ing gapiga qaraganda, Zaynalbey o ‘taketgan
dangasa, alifni kaltak deyolmaydigan qovoqbosh
odam bo isay am , uning zo ‘r bir qobiliyati bor ekan —
u odam ishlatishni qiyvorarkan. Zaynalbeyning q o ‘-
sha-qo‘sha idora va shirkatlarida bir talay m e’m or,
injener, advokat, vrachlar ishlarkan.
— 0 ‘qimagan ham m a’qul ekan. X o‘sh, bizlar
o'qib nim a b o id ik ? Oxiri shu savodsiz Zaynalbeyga
kelib yalindik-da. M ana endi unga ishlayapmiz, —
deydi shunda dadam chuqur uh tortib.
26
Zaynalbeyning kaltabinligi ham m aning og‘ziga
tushgan ekan. Bir payt u yonida odam lari bilan
Felemenkka safar qilgan ekan. Bu yerda u ancha turib
qolibdi.
Keyin jo ‘nab ketishayotgan ekan, sheriklariga qa-
rab:
— Felemenk degani ham yaxshi m am lakat ekan,
menga juda yoqdi. Endi G ollandiyani1 b ir borib
ko‘rish kerak, ajoyib joy deyishadi, — debdi.
Polshada ham xuddi shu voqea ro ‘y bergan ekan.
— Men Polshaga keldik, desam, bu yer Lahiston
ekan-da. Endi shuning jazosiga Polshani ham bir
ko‘rib kelmasam bo im ay d i, — deb toza kulgi b o ig a n
ekan.
Tunov kuni biznikida yana Zaynalbeyning ustidan
kulib o ‘tirishgan edi, M etin to ‘satdan:
— Bu odam shu qadar ahm oq, ishyoqmas, kaltabin
ekan, qandoq qilib boy b o ig a n boim asa? — deb gap
qotib qoldi.
— K attalam ing ishiga yosh bolalar aralashmaydi,
ayb b o ia d i, — dedi oyim Metinga tanbeh berib.
— Sen hali yoshsan, bunaqa narsalarga tushun-
maysan, — o ch ig in i ayta qoldi dadam.
Opamni mana shu Zaynalbeyning o‘g iig a unash-
tirib quyishdi. T o‘g‘rirog‘i, ikkala tom on quda b o iish
haqida kelishib oldi.
Opamni hech ko‘rganmisan? Menga sirayam o ‘x-
shamaydi. Ya’ni m en unga o ‘xshamayman. Juda
barno qiz.
Bu haqda bizlarga birov og‘iz ochgani ham yo‘q.
Opamning o ‘ziyam churq etmadi. Ammo chala-chul
pa gaplarni eshitib yuribmiz. Uydagilar g im irlab qol-
ganini dastlab M etin sezdi. Oyim biror yum ush qil-
sayam og‘zidan ashula tushmaydigan b o iib qoldi.
1 T u rk tilid a G o llan d iy a h am «F elem enk», ham «H ollandiya» tarzid a
q o 'lla n ila d i.
| 