13
I.2. Masala- bola tafakkurini o’stiruvchi vosita
Tafakkur va masala echish
Tafakkur maksadga yo’naltirilganlik xarakteriga egadir. Qachonki xayot va
amaliyot jarayonida kishi oldida yangi maksad, yangi muammo, yangicha vaziyat
va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo’lsa, unda dastavval tafakkur qilishga zarurat
tugiladi.Masalan, vrach qandaydir yangi shу paytgacha ma`lum bo’lmagan
kasallikka duch kelib, davolashning yangi metodlarini topib, undan foydalanishga
intilganda anna shunday bo’ladi.O’z moxiyati jixatidan olganda, tafakkur faqat
shunday sharoitlarda zarur bo’ladiki, yangi maksadlar tugilib, shu maksadlarga
erishish uchun faoliyatning eskи , avvalgi vosita va usullari etishmay
koladi.Bunday vaziyatlar muammoli vaziyat deb yuritiladi. Muammoli
vaziyatlardan boshlanadigan aqliy faoliyat yordami bilan maksadga erishish va
extiyojlarnи kondirishning yangi usullari hamda vositalarini yaratish, ochish,
topish, kashf etish mumkin bo’ladi.
Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir. Harakatning ilgaridan
ma`lum bo’lgan eski usullari, eski bilimlar va malakalar bilan cheklanish mumkin
bo’lgan xollarda muammoli vaziyat yo’zagа kelmaydi va shuning uchun tafakkur
ham mutlako talab qilinmaydi.Masalan maktabga tayyorlov guruxidagi bolaga
2*2 kancha bo’ladi? Tipidagi savol fikr yuritishga majbur qilmaydi. Bunday
savollarga javob kaytarish uchun bu bolalarda bor bo’lgan eski bilimlarning
o’ziyok kifoya qiladi. Bu erda tafakkur ortikchadir.Agar bola ma`lum masala yoki
misolning yangicha echish usulini yaxshi o’zlashtirgan bo’lsa, lekin o’ziga ma`lum
bo’lib, kolgan bu bir xil tipdagi masala va misollarni kayta va kayta echishga
majbur bo’lgan xollarda tafakkur faoliyatiga extiyoj bo’lmaydi.Binobarin
xayotdagi xar qanday vaziyat ham muammoli vaziyat ya`ni tafakkurni uygotuvchi
vaziyat bo’lavermaydi.
Muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir.Muammoli vaziyatda
kishi
faoliyaт
davomida
kupincha
kutilmaganda,
qandaydir,
tushunib
14
bo’lmaydigan narsaga, noma`lum, tashvishlи narsalarga duch kelib koladi.
Muammoli vaziyat ancha , xira xali jixatdan aniq bo’lmagan va kam anglanilgan
taassurotlardir.
Muammoli
vaziyat
bamisoli
"nimalardir
kungildagidek
emasligidan, nimalardir kungilni xira qilib to’rganligi"dan guyo signal
beradi.Masalan bola motorda qandaydir tushunib bo’lmaydigan hodisa ruy
berayotganligini paykay boshlaydi lekin u motorning kaysi qismida, nima
sababdan qanday hodisa ruy berayotganini xali aniqlay olmaydi. Bundan tashkari ,
u yo’z berishи mumkin bo’lgan xavfning oldini olish uchun qanday harakat qilish
keraqligini xali bilmaydi.Mana shunday tarzdagi muammoli vaziyatdan tafakkur
jarayoni boshlanib ketadi.Tafakkur anna shunday muammoli vaziyatning o’zini
taxlil qilishdan boshlanadi. Muammoli vaziyat taxlil qilish natijasida sof
ma`nodagi muammo paydo bo’ladi.
Masalaning yo’zaga kelishi muammoli vaziyatdan farq qilib, garchi
oldindan bo’lsa ham berilgan va noma`lum narsani taxminan bo’laqlarga bo’lishga
ulgurdi degan ma`noni anglatadi.Bu bo’laqlarga bo’lish masalaning so’z bilan
ifodalangan qismida namoyon bo’ladi.Masalan bola masalasida uning asosiy
shartlari ozmi-kupmi yakkol kayd qilingan hamda talablar, savollar berilgan. Bu
bilan dastlabki yakinlashish tarzida va mutlako taxminiy ravishda kidirilayotgan
narsa belgilanadi. Ana shu noma`lumni kidirish va topish masalani echish
natijasida kulga kiritiladi. Binobarin, masalaning asosiy dastavvalgi ifodalanishi
faqat minimal darajada va juda taxminiy ravishda kidirilayotgan narsani
aniqlaydi.Masalani echish davomida, uning tobora yangi vat obora muhim shartlari
hamda talablarini namoyon qilish jarayonida kidirilayotgan tomonlari ortikrok
darajada aniqlanadi.Masalaning xarakteristikasi borgan sari mazmunli va aniq
bo’lib
boradi.Masalaning
batamom
echilishi
kidirilayotgan
narsaning
topilganligini, to’la ravishda aniqlanganligini bildiradi.Agar kidirilayotgan narsa
masalaning boshlangich ifodasidayok butunlay va to’la ravishda aniqlangan bo’lsa,
ya`ni uning asosiy shartlari dva talablarining ifodalanishida aniqlangan bo’lsa,
unda bu noma`lumni qidirishga xech qanday zarurat bo’lmas edi.Noma`lum narsa
15
darxol ma`lum bo’lib kolar, ya`ni echilishi uchun tafakkur qilishni talab etadigan
xech qanday masala yo’zaga kelmas edi. Aksincha, agar noma`lumni kaysi bir
soxada izlash keraqligini taxminan belgilovchi masalaning dastlabki ifodasi
bo’lmaganida, ya`ni kidirilayotgan narsani minimal darajada oldindan kura bilish
bo’lmaganda noma`lumni topish mumkin bo’lmas edi.Noma`lumni kidirish uchun
xech qanday taxminiy ma`lumot, biror tayanch, biror muljal kolmagan bo’lar edi.
Muammoli vaziyat kabi azobli esankirash va sarosimalik hissidan tashkari xech
narsani yo’zaga keltirmas edi.
Masalani echish davomida tafakkur jarayon silfatida ayniqsa yakkol
namayon bo’ladi. Tafakkurni jarayon sifatida talqin qilish eng avvalo fikr yuritish
faoliyati determinatsiyasining uзи jarayon sifatida oshirilishini bildiradi.boshqacha
qilib aytganda, kishi masalani echish davomida o’ziga shu choqqacha noma`lum
bo’lgan yangi yangi shartlarni va talablarni namoyon qiladi. Bo’lar tafakkur
bundan keyin davom etishini sababi jixatdan boglab tushuntirib beradi. Binobarin,
tafakkur determinatsiyasi qandaydir abesolyut tayyor va avvaldanok tugal bir narsa
sifatida azaldan berilgan bo’lmaydi. Tafakkur determinatsiyasi masala echish
davomida xosil bo’ladi, asta-sekin tarkib toptiriladi va rivojlantiriladi, ya`ni
jarayon tarzida namoyon bo’ladi.
Tafakkur va masala echish o’zaro bir-biri bilan boglangandir.Lekin
tafakkurni masala echish vositasiga aylantirib, ularni bir-biriga tenglashtirish
mumkin emas. Masalani echish faqat tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi,
boshqacha yul yuk. Lekin tafakkur faqat masala echishdaginа namoyon bo’lmaydi.
Yukorida kayd etilganidek , fikrlash faoliyati xozirdayok ilgari surilgan, tarkib
topgan, vzifalarni xal qilish uchungina zarur emas. U vazifaning kuyilishi uchun
ham, yangi muammolarni namoyon qili shva anglash uchun ham zarurdir.
Muammoni topish va kuya bilish kupincha uning bundan keyingi xal qilinishiga
karaganda katta aqliy zo’r berishni talab qiladi.Tafakkur masala echish bilan
bog’lik bo’lgan xollarda emas, balki shuning bilan birga bilimlarni o’zlashtirish,
ukish jarayonida testni tugunish va boshqa kup xollarda ham kerakdir.
16
Garchi tafakkur masala echish vositasiga aylantirilmasa ham, lekin uni
aynan masala echish davomida, ya`ni bolaning o’z kuchiga yarasha muammo va
savollarga yondoshib ularni ifodalab echish davomida tarkib toptirish hammadan
kura yaxshirokdir. So’ngi yillarda muammoli vaziyatni va masala echishni
psixologik tadkikot qilish asosida bolalarga beriladigan muammoli ta`limning
metodlari ishlanmokda. Bunday ta`lim metodlari bolalarning o’zlari xal qila
oladigan ayrim muammolarni birinchi ochuvchilar, tadkikotchilar qilib kuyishga
karatilgandir. Masalan, bola bir kator masalalarni echadi va buning natijasida
manna shu barcha masalalar echimining asosida yotgan o’zi uchun yangi
teoremani ochadi. Mana shunday sharoitlarda bolalarning tafakkurini xar doim
qandaydir yangilik ochuvchi qiyinchiliklarni engishga kobo’l xakikiy mustaqil
tafakkurni tarbiyalash juda yaxshidir.Psixologiya fani bolaning yulidagi hama
qiyinchiliklarni bartaraf etish kerak emas, degan xulosaga kelmokqa. Bola ana shu
qiyinchiliklarni bartaraf qilish jarayonidagina o’zining aqliy qobiliyatini
rivojlantira oladi.
Pedagog tomonidan kursatiladigan yordam va raxbarlik bu qiyinchiliklarni
yuqotishdan emas balki bolalarning o’zlarini ularni engishga o’rgatishdan iborat
bo’lmogi lozim.
Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarga fan asoslaridan mustahkam bilim berish
bilan birga ularni amaliy faoliyatga qo’llay bilishga ham o’rgatib boorish kerak.
Shu munosabat bilan kichik yoshdagi bolalarning tevarak atrofdagi voqea-
hodisalar to’g’risidagi tushuncha va tasavvurlarini boyitish va matematika faniga
bo’lgan qiziqishlarini oshirishga doir ishlar olib boriladi.Bu esa ayni vaqtda
bolalarda amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantiradi.Maktabgacha ta’lim
bolalari har bir ishga qiziqish bilan kirishadilar.Lekin ular o’z faoliyatlari
davomida ozgina qiynalishsa, ishining uddasidan chiqmasa, ularning fanga bo’lgan
qiziqishi keskin pasayib ketishi mumkin. Natijada bolalarda o’z qobilyatiga
ishonmaslik,loqaydlik kabi salbiy tushunchalar paydo bo’ladi. Ishni shunday
tashkil etish kerakki,bola har doim o’zining qilgan ishidan qoniqsin,xursand bo’lib
17
quvonsin.Shundagina bolani fanga bo’lgan qiziqishi ortadi.
Matematika fani ustma-ust qurilgan imoratga o’xshaydi.Yuqori chiqish
uchun albatta,dastlabki bosqichlarni bosib o’tish kerak, ya’ni maktabga kelgan
dastlabki kundanoq bolalarning fan asoslarini o’rganishlarini,tevarak- atrof
hodisalariga ongli munosabatda bo’lishlarini, hayotda o’z bilimlarini tadbiq eta
bilishlarini,mustaqil bilim olishlarini,qolaversa ularda ijodiy faoliyatning
rivojlanishni ta’minlashning bir usuli sifatida, avvalo,bolalarda soda masalalar
tuzishga doir bilim,ko’nikma va malakalar hosil qilinadi.Shundan so’nggina
murakkab masalalar tuzish va echish amalgam oshiriladi.
Shuni
alohida
aytish
kerakki,
maktabgacha
ta’lim matematika
mashg’ulotlarida bolalarni masala tuzishga o’rgatish, ular nimani o’ylayotgan
bo’lsalar, masala va misolni yechishda qanday muhokama yuritayotgan bo’lsalar
shuni gapirishga odatlantirish kerak.Shundagina bolalar berilgan topshiriq ustida
jiddiy fikrlashni,masala va misolni yechishda qulay usulni axtarishni
o’rganadilar.Maktabgacha ta’limbolalarini masala tuzishga o’rgatishda tafakkur
samaralarining mustahkamlanishi,bolalarga muvaffaqiyatli ta’lim berish,hamda
ularning o’zlarinimustaqil fikrlash qobilyatiga jalb etish imkonini yaratadi.Ijodiy
mehnat qilish uchun kishi mustaqil fikr yuritish qobilyatiga ega bo’lishi,narsa va
hodisalarning mihiyatini tushuna bilishi,sinchkov bo’lishi kerak.Fikr yuritishdagi
mustaqillik kishining ijtimoiy tajribalarga nisbatan namoyon eta bilishda ko’zga
tashlanadi.Psixologiyada ma’lumki tafakkurning rivojlanishi shaxsning ijodiy
aktivligi orqali aniqlanadi.Chunonchi,masalalarni mustaqil tuzush va yechishni
tashkil qilish tarbiyachiga bolalarning aqliy qobilyatlaridan qanday foydalanish
imkonini beradi.Bola tafakkurini o’stirishning bir omili bo’lgan masala tuzish
jarayonida bola shu paytgacha o’ziga ma’lum bo’magan qandaydir yangiliklarni
kashf
etadi.Masalan:bola
mantiqan
to’g’ri,umkoniyat
chegaramizga
sig’adigan,hayotiy faktlar asosida masala tuzganda o’zi uchun albatta biror
yangilikni ochadi.Masala tuzish jarayonida bola tafakkuri hamisha hissiy
bilish,ya’ni sezgi,idrok va tasabburlar bilan uzviy bog’liq bo’ladi.Qachonki
18
mashg’ulot davomida bola oldida yangi maqsad,yangi vaziyat va yangi faoliyat
sharoitlari paydo bo’lsagina,tafakkur qilishga zarurat tug’iladi.Demak,har bir
tarbiyachi mashg’ulotda muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirib,bolalarning
tafakkurinio’stirib boorish kerakligini unutmasligi kerak.Masalan:2-sinf bolasiga
―2x2 qancha bo’ladi‖ tipidagi savol fikr yuritishga majbur qilmaydi.Bunday
savollarga javob qaytarish uchun bu bolada bor bo’lgan eski bilimning o’zi
kifoya.Mashg’ulot davomidagi har qanday vaziyat ham tafakkurni uyg’otuvchi
bo’lavermaydi.Tarbiyachining vazifasi esa turli yo’llar bilan tafakkurni
uyg’otuvchi vaziyatni yuzaga keltirishdir.Jumladan tarbiyachining o’qivchilar
bilan birgalikda masala tuzishi tafakkurga undovchi vaziyatlardan biri.Tafakkur
masala tuzish va yechish bilan o’zaro bog’langan.lekin tafakkurni masala tuzish
vositasiga aylantirib,ularni tenglashtirish mumkin emas.Masala tuzush faqat
tafakkur yordamida amalgam oshiriladi,boshqa yo’l yo’q.Lekin,tafakkur faqat
masala tuzishda namoyon bo’lmaydi.Garchi tafakkur faqat masala tuzish vositasiga
aylantirilmasa ham,lekin uni aynan masala tuzush davomida,ya’ni bolaning o’zi
o’z kuchiga yarasha muammo va savollarga yondashib,ularni ifodalash davomida
tarkib toptirishi juda yaxshi.Lekin bola yo’lidagi hamma qiyinchiliklarni bartaraf
etish kerak emas.Tarbiyachi tomonidan ko’rsatilgan yordam va rahbarlik masala
tuzish davomida yuzaga kelgan qiyinchiliklarni yo’qotish emas,balkibolalarning
o’zlari o’zlarini bartaraf etishga o’rgatishdan iborat bo’lishi kerak.
Ta’lim jarayonining sifati va samaradorligini osgirish uchun bilim olishning
hamma bosqichida ham bolalarning fikr yuritish qobilyatini rivojlantiradigan savol
va topshiriqlar berib turish kerak.Bunday maqsadning amalgam oshirishning bir
yo’li-bu bolalarga mustaqil masala tuzushga oid topshiriqlarning berilishidir.
| 