19
I.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mustaqil fikr yuritish ko’nikmasining
shakllanishida masala yechish mashg’ulotlari o’rni
Maktabgacha ta’lim bolalarini masala yechishga o’rgatish jarayonida turli
matematik o’yin,tarqatma material,ko’rgazma qurollardan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.Bundan tashqari mashg’ulotda harakatli ko’rgazmalardan foydalanib
masalalar tuzdirish va yechdirish jarayonida bolalarda hushyorlik, kuzatuvchanlik,
xayolan tez fikrlash kabi qobilyatlarni shakllantirish bilan bir qatorda ularning
matematika faniga bo’lgan qiziqishi,aktivligi oshirib boriladi.Shuni aytib o’tish
kerakki bolalar masalalarni mustaqil tuzushar ekan,shu jarayonda ularning nutqlari
o’sadi,matematik bilimlari, mustaqil fikrlash qobilyatlari, dunyoqarashlari,
shuningdek ijodiy faoliyatlari o’sib boradi.bundan tashqari ularda mantiqiy
tafakkur,onglilik,mustaqillik kabi sifatlar rivojlanib boradi.Yuqoridagi sifatlarni
bolalarda uqori ko’rsatkichda shakllantirish uchun masalalarni ular hayotida
uchraydigan hodisalar,sonli faktlardan foydalanib masala tuzish maqsadga
muvofiqdir.Bolalarni masala tuzishga o’rgatish orqali ularda mustaqil fikrlash
qobilyati tarkib topadi;dunyoqarashi shakllanadi;bekorchi ishlardan xoli bo’ladi;
yangicha fikrlash; ijodiy yondashish ko’nikmasi shakllanadi; axloqiy xususiyatlar-
chidamlilik, bir so’zlilik, qat’iyatlilik, matonatlilik, rostgo’ylik, samimiylilik,
intizomlilik kabi qator xususiyatlar paydo bo’ladi. Masala tuzishga o’rgatish
yordamida Maktabgacha ta’limbolasini ma’naviy-axloqiy tarbiyalash imkoniyati
nihoyatda katta.Har bir tuziladigan masala,albatta o’quychi uchun tarbiya ob’ekti
vazifasini o’tashi mumkin.Endigina maktabga qadam qo’ygan bolaga o’n ichida
qo’shish va ayirishga doir bilim,ko’nikma va malaka hosil bo’lishi uchun tavsiya
etiladigan har bir topshiruq,albatta, tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lishi
zarur.Birinchi sinf bolasiga ―Maqol aytishga oid masala tuzing ― deb topshiriq
berilganda,bolalar tomonidan turli mazmundagi masalalar tuziladi.Shunday
masalalardan biri quyodagicha bo’lishi mumkin:Mehnat haqida Anvar 7 ta,Olim 5
ta maqol aytishdi.Kim ko’p maqol aytgan?, Nechta ko’p?‖ Bola tomonidan
20
tuzilgan ushbu masala nafaqat bolalarning qo’shish va ayirishga doir
bilim,ko’nikma va malakalarini mustahkamlanishiga qaratiladi,balki bolalarni
mehnatsevarlikka undaydi,kishilar mehnatini ezozlashga chaqiradi.Tarbiyachi
aynan shunga o’xshash matnli masalalarni bolalarga tuzishga o’rgatib
boorish,bolalarni ma’naviy- axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.Bolalar
tomonidan tuzilgan ― Uch o’rtoq uchrashib bir- birlari bilan qo’l berib
salomlashishdi.Ular necha marotaba salomlashishdi?‖ degan masala tarbiyachi
rahnamoligida muhokama qilinar ekan,bolalarni hisoblash malakasini o’stirish
bilan birga bolalar orasida salomlashish madaniyatiga alohida e’tibor qaratilishiga
ham turtki bo’ladi
Maktabga tayyorlov guruh bolalari tomonidan tuzilgan ushbu masalada
bolalarni mehnatsevarlikka, odobli bo’lish, tabiatni e’zozlashga chaqirish
mumkin: ― Nodir bobosi bilan dam olish kunida tushgacha 8 to’p, tushdan keyin
7 to’p ko’chat o’tqazishdi.Ular dam olish kuni hammasi bo’lib nechta ko’chat
o’tqazishgan?‖. Masala tuzish jarayonida ―masala ob’ektini tanlashga tarbiyachi
bevosita rahbarlik qiladi.Bolalarni imkon qadar tabaqalashgan holda,qaysi
ob’ektga doir yoki nimaga doir masala tuzishni tarbiyachi bolalariga maslahat
beradi.Aynan ana shu lahzada bolalarni ma’naviy axloqiy tarbiyasiga ijobiy ta’sir
etuvchi ob’ektlarini tanlash tarbiyachidan mahorat va izlanuvchanlikni talab
qiladi.Bir guruh bolalarni ―Kattalarda hurmatda bo’lish,yana bir guruh bolalarni
―Ota-onaga hurmatda bo’lish‖ mavzulariga doir matnli masalalar tuzishga doir
topshirig’i bolalarga qiziqish uyg’otadi.Ular turli mazmundagi ma’rifiy-axloqiy
xislatlarni o’zida mujassamlashtirgan masalalar tuzishadi.Shu bilan bir qatorda
har bir tuzilgan masaladagi son ma’lumotlarda matbuotdagi yangiliklar ,o’z
Vatanini sevish va uning tarixini bilish,ona tabiatniardoqlash va muhofaza
qilish,mehnatsevarlik,tejamkorlik kabi mavzular o’z aksini topishi kerak.Bu
tuzilgan masalalar avvalo guruhda, so’ngra umumsinf muhokamasida tahlil
qilinib,mantiqiy to’g’ri tuzilgan masala sinf faolligida muhorama qilib
yechiladi.Bolalarni masala tuzishga o’rgatish yuzasidan tarbiyachi quyidagilarga
21
e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir:
-
Bolalarda umuminsoniy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan masala
tuzishga oid o’quv topshiriqlarini to’g’qi qo’ya bilish;
- ―Masala tuzish ob’ekti‖ ni tanlashga yordamlashish;
- Bolalar tomonidan tuzilgan har bir masala
tarbiyachi diqqat e’tiboridan chetda qolmasligi zarur;
- Bolalar tomonidan tuzilgan mzsalada yo’l qo’yilgan xatolarni aniqlash va
ularni bartaraf etish choralarini ishlab chiqish ;
Bola nutqi ravonligini taminlash
Har bir tuzilgan masalaning tarbiyaviy tomoniga alohida e’tibor qaratib,bolada
umuminsoniy fazilatlarni tarkib topishi uchun tuzilgan masala o’rnini
ta’kidlash;
- Bolalarni masala tuzishga o’rgatish jarayonida Vatanimiz ravnaqini
ifodalovchi,kishilar mehnatini qadrlovchi,ota-ona,ustoz va kattalarga
hurmatda bo’lishga undovchi dalillardan foydalanish imkoniyatlarini
ko’rsatishdan iborat.
Tarbiyachining bolalarni masala tuzishga o’rgatish bo’yicha ma’naviy-
axloqiy tayorgarligi shundaki, u bolani masala tuzish jarayonida so’zlarni o’z
o’rnida qo’llay oladigan,o’z fikrini bayon qila oladigan,mustaqil fikr yurita
oladigan,tegishli xulosa chiqara oladigan qilib tarbiyalamog’i darkor.
Dastlabki soda masalalar bilan bolalar o’qituvchining qilayotgan ishini
kuzatishlari natijasida tanishishlari kerak.O’qituvchi masalaning shartini bayon
qilayotganda masalaning shartida berilgan sonlarni va tavsiflanayotgan amallarni
shunday ko’rsatish kerakki,bunda javob bolalarga ko’rinsin.Masalan:masala va
uning qismlarini qarab chiqishga bag’ishlangan darsda o’qituvchi quyidagicha ish
o’tkazish mumkin:bir bola markalar yig’di,uning konvertida 3 ta chiroyli marka
bor edi.Otasi unga yana bitta marka berdi.Bola bu markani o’sha konvertga
soldi.Bolaning konvertidagi markalar nechta bo’ldi? Bu noma’lum.Biz masala
tuzdik.Biz bilgan narsalarimizni bilmaganlarimizdan ajratamiz.Biz bolaning
22
konvertida dastlab nechta marka borligini bilamiz: 3 ta marka (katakli taxtachaga 3
raqamli kartochka quyiladi) va bolaga otaso nechta marka olib kelganini
bilamiz.Katakli taxtachaga 1 raqami quyiladi.Bu masalaning sharti.Masalada nima
so’ralayapti?.(Bolaning hamma markasi nechta bo’ladi ).Bu masalaning savoli.Har
qaysi masalaning sharti va savoli bo’ladi.Bu masalaning savoliga javob berish
uchun nima qilish kerak? ( 3ga 1ni qo’shish kerak).Katakli taxtachaga raqamlar
orasida ― + ― ishorasi qo’yiladi.Necha hosil bo’ldi?(4 hosil bo’ladi).Biz masalaning
yechimini yozdik.Mazkur metodistlarning takliflariga ko’ra,masalaning asosiy
elamenlari(sharti,savoli,echilishi va javobi) ni ajratib takrorlash foydalidir.Bunday
takrorlashni rolar bo’yicha tarrorlash maqsadga muvofiqdir.Shundan keyin
darslikda berilgan rasmlar bo’yicha ish o’tkazish mumkin.Agar o’qutuychi
masalani o’zi ifodalab bersa,rasmni bolalarning o’zlari uning mazmunini bilgan
holda qarab chiqishsa,maqsadga muvofiq bo’lar edi.Oqituvchi shunday
deydi:‖To’rtta ola-bula jo’ja oldiga bitta sariq jo’ja kelib qo’shildi.Masala hosil
bo’lishi uchun bu shartga qanday savol qo’yish kerak?‖Bolalar javob
beradilar:‖Hamma jo’jalar nechta bo’ldi?‖ O’qituvchi:Rasm ostida nima
yozilgan?‖4+1=5 Bu masalaning yechimi.Ikkinchi masalani bolalarga mustaqil
tuzish uchun topshirish kerak.Bunda o’qituvchi bolalarga masala tuzishga
yordamlashish maqsadida quyidagi savollarni berish mumkin:‖Bu rasm bo’yicha
shunday masala tuzingki,unda o’rdakchalar nechta qolganini bilish mumkin
bo’lsin?‖Bolalar esa bu masalaning shartini mustaqil tuzishadi.Metodistlar shuni
alohida qayd etadilarki,bolalar uchun rasm bo’yicha masala tuzish qulay
bo’lib,rasmga qarab masalaning berilgan shartiga mos savol qo’yishga,berilgan
savollarga doir shart ifodalashga,berilgan amallar bilan yechiladigan turdagi
masalalar yechishni o’rganadilar.Bolalarni masala tuzish va yechishga o’rgatish
borasida o’qituvchining asosiy vazifasi –bolalarning barcha turdagi masalalarni
diqqat bilan qabul qilishlari hamda tuzilgan masaladagi ma’lumotlarni va shu
ma’lumotlar orasidagi bog’lanishlarni tasavvur qila olishlariga erishishdan
iboratdir.Shuning uchun dastlabki paytlarda bir necha o’quvchiga masalani
23
takrorlash va uning mazmunini ular qanday tasavvur qilganliklarini so’zlab
berishni taklif qilish kerak.Masalani tahlil qilishda har gal masalada nima
noma’lumligini aniqlash kerak.Shundan keyin amal tanlash masalasini taklif qilish
kerak.Shuni aytish kerakki,ushbu metodik qo’llanmada boshlang’ich sinf bolalarini
masala tuzishga o’rgatish jarayonida bolalarning mustaqil masala tuzishlari uchun
qanday topshiriqlardan qay usulda foydalanish mumkinligi,ko’proq qaysi mavzuda
masalalar tuzish bolalar uchun qulay va oson ekanligi,masala tuzish jarayonidagi
o’quvchi tomonidan qo’yilgan tipik va notipik xatoliklar atroflicha
yoritilmagan.Mashhur uslubshunos olim M.SH.Levenbergning ‖Ikkinchi sinf
masalalar yechish‖ nomli metodik qo’llanmasida matematika o’qitishni hayot bilan
bog’lash, bolalarda umumlashtira bilishni rivojlantirish uchun bir qator matematik
tishinchalarni
chuqurroq
o’zlashtirish,
miqdorlar
orasidagi
funksional
bog’lanishlarni va munosabatlarni yaxshiroq tishunishlari uchun masalalarni
bolalarning o’zlari tuzishlari katta ahamiyatga ega ekanligi keng va atroflicha
yoritilgan.Levenberg shuni alohida ta’kidlaydiki, masala tuzish uchun son
ma’lumotlarni bolalarni o’zi o’quv, mehnat va o’yin faoliyatlaridan tanlashi va
masala mazmuninig real haqiqatga to’g’ri kelishga e’tibor berish har bir
o’qituvchining vazifasidir.
Darhaqiqat,
ba’zan
bolalar
bunday
masalalar
tuzishga
moyil
bo’ladilar:‖Onam menga 5 ta kuylak,otam esa undan 4ta ortiq kuylak olib
berdi.Otam nechta kuylak olib kelgan?‖.Shunisi achinarliki,ayrim o’qituvchilar
o’quvchi tuzgan masala mantiqan to’g’rimi-yo’qmi,masala mazmuni real
haqiqatga to’g’ri keladimi-yo’qmi bunga e’tibor bermaydilar.Holbuki,yuqoridagi
masalada ota-onalar bolasiga birdaniga 9 ta kuylak olb berishi mantiqqa zid narsa.
Levenberg o’zining mazkur qo’llanmasida bolalarni masala tuzishga o’rgatish
maqsadida beriladigan topshiriqlarni rasm bo’yicha masala tuzish,ifoda va
tenglamalar bo’yicha masalalar tuzish,ko’rsatilgan ko’rinish va tipga doir
masalalar tuzish,ko’rsatilgan amallarga doir masalalar tuzish kabi turlarga bo’lib
bayon qilingan.
24
―Bolalar bunday topshiriqlar bo’yicha masala tuzganda rasm yoki sxemaga
aniq syujet kiritib,masalaga shaxslar va predmetlar ishtiror ettirib aniqlashtirishni
mashq qiladilar‖,deydi bu uslubshunos olim.Shu o’rinda shuni aytib o’tish
kerakki,L.SH.Levenberg, I.F. Axmadjonov, A.N.Nurmatov kabi metodist
olimlarning hamkorligida nashr qilingan ―Boshlang’ich sinflarda matematika
o’qitish metodikasi‖ nomli adabiyotda bolalarni masala tizishga o’rgatish
muammoso pedagogik-psixologik nuqtai nazaridan talqin qilinishi bilan bir
qatorda bolalarni teskari masala tuzishga o’rgatishning yo’l yo’riqlari bayon
qilingan
Kitobda darsliklardan olingan masala va unga teskari qilib tuzish mumkin
bo’lgan masalalardan namunalar keltirilgan. Masalan 2-sinf darsligidagi quyidagi
masalani qaraymiz:
―Sport kurtkasi bilan shim birgalikda 32 so’m turadi. Kurtka 22 so’m turadi. Shim
qancha turadi?‖
Masala sharti o’qilgandan so’ng o’qituvchi masala 2 son ma’lumot ishtirok
etgani uchun masalaga teskari qilib 2 ta masala tuzish mumkinligini aytadio va
bolalarga masala tuzishni mustaqil topshiradi. Bolalar shunda quyidagi masalalarni
tuzishlari mumkin. Sport kurtkasi 22 so’m, shim 10 so’m turadi. Kurtka va shim
birgalikda qancha turadi?
Bu metodistlar ham bolalarning mustaqil masala tuzishlariga oid har xil
topshiriqlardan foydalanish mumkinligini aytib o’tishgan.
| 