Adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-areldagi PF-5712 sonli
farmoni.
2. M.M.Ahmedjanov,
Z.Sh.To‘xtayeva.
didaktik
vositalar
majmuasi
o‘quv
qo‘llanma. “Fan va texnologiyalar” 2008-yil 100-bet.
3. N.A.Muslimov “Elektron darslik yaratish tamoyillari va texnologiyalari”
infocom.uz 2004-yil 62-66 bet.
4. R.K.Ishmuhammedov
“Innovatsion
texnologiyalar
yordamida
ta’lim
samaradorligini oshirish yo‘llari” Toshkent TDPU 2005-yil.
ADABIY SAVODXONLIKNI SHAKLLANTIRISHDA FRAZEOLOGIK
BIRLIKLARDAN FOYDALANISH USULLARI
S.S.To‘rayeva
Buxoro viloyat XTXQTMOHM
Maktabgacha, boshlang‘ich va maxsus ta’lim
Metodikalari kafedrasi o‘qituvchisi
XXI asrda kishilik jamiyatining taraqqiyoti jarayonida har bir jamiyat o‘z
milliyligi orqali ajralib turadi. Bu jarayonda ona tilining o‘rni beqiyosligi hech
kimga sir emas. Binobarin, xalqning ziynati va tabiatini, ruhiyati va mentalitetini
tildan ayri holda tasavvur qilib ham, tadqiq etib ham bo‘lmaydi. Tildagi birliklarda,
ayniqsa, obrazli so‘z, ibora-ifodalarda xalqning mental o‘ziga xosligi muayyan
tarzda in’ikosini topadi. Zotan, bunday obrazli ifodalar xalqning teran
dunyoqarashi, obrazli nigohi, idroki va tafakkuri mahsuli o‘laroq dunyoga kelgan.
Mutaxassislar haqli ravishda ta’kidlaganidek, “xalqning madaniyati va mentaliteti
haqidagi ma’lumotlarning eng qimmatli manbasi frazeologizmlar, metaforalar,
ramzlar va shu kabilardir” Boshqacha aytganda, xalqning benihoya boy tarixiy-
madaniy, etnik-ma’naviy tajribalari, ya’ni uning o‘zigagina xos “olamning lisoniy
439
manzarasi” (L. Veysgerber) til vositasida shakllangani kabi mazkur tajribalarning
barchasi aynan xalqning tilida o‘z ifodasini topadi, shu tilda yashaydi va muntazam
ravishda ajdoddan avlodga o‘tib keladi. Ona tilini egallash jarayoni aynan
maktabning boshlang‘ich sinfiga to‘g‘ri keladi.
Maktab o‘qituvchisi oldidagi bosh vazifa, o‘quvchini o‘z ona tilida burro,
aniq va go‘zal so‘zlashga, fikrni erkin bayon etishga o‘rgatishdan iborat. O‘quvchi
nutqini rivojlantirishda esa ona tili va o‘qish savodxonligi darsining o‘rni beqiyos.
Darsda so‘z va iboralardan, ularning omonim, sinonim va antonimlaridan nutqiy
faoliyatda unumli foydalanishga o‘rgatish bosh maqsad sifatida qaraladi. Ayniqsa,
iboralarni og‘zaki va yozma nutqda qo‘llash – nutqni ta’sirchan va o‘zgacha qiladi.
Ibora tilning eng ajoyib vositaslaridan biridir. Uni majoziy ma’noda “ona
tilimizning gavhari” deb ham atashimiz mumkin. Shu sabab tilimizning leksik
boyligini tashkil etuvchi iboralar tilshunoslarning doimo diqqat e’tiborida bo‘lgan.
O‘zbek tilshunosligida bu sohada dastlabki ma’lumotlarni filolog olim
Sh.Rahmatullayev o‘z ishlarida ilmiy tadqiq qilgan va ilk bor o‘zbek
frazemalarining izohli lug‘atini tuzgan.
Iboralar murakkab til hodisasi sifatida ikki yoki undan ortiq
komponentlardan tashkil topadi. Shu ma’noda iboralarni amaliy va ilmiy o‘rganish
o‘ziga xos yondashuvni, o‘ziga xos metod va usulni ishlab chiqishni talab etadi.
O‘zbek tilshunosligida iboralar grammatik, semantik va uslubiy yo‘nalishda
o‘rganilgan. Ammo shu davrha qadar boshlang‘ich sinf ona tili dasturida ham,
darsligida ham, metodikalarida ham bu mavzu kiritilmagan, yoki unga doir
mashqlar to‘plami ham mavjud emas. Vaholanki, darslikka kiritilgan aksariyat
matnlarda kamida ikki va undan ortiq iborani uchratish mumkin. Bu o‘z-o‘zidan
matnni to‘liq idrok etishda so‘z bilan birga iborani ham tahlil qilish kerakligini
talab etadi.
440
Ona tili va o‘qish savodxonligi darsida iboralar ustida ishlash, o‘quvchining
nafaqat iborani bilishi, so‘z boyligini boyitish, nutqning majoziy shakllari bilan
tanishtirish, balki ularni nutq doirasida keng fiydalanishga o‘rgatish vositasidir.
Hozirda foydalanilayotgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarida, o‘quvchi
nutqini rivojlantiradigan, uni ta’sirchan qiladigan – frazeologik birliklar, ularning
tahlili, mazmuni va ularga doir topshiriqlarni deyarli uchratmaymiz. Vaholanki,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekistonning yangi taraqqiyot
davrida talim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 2020-yil 6-noyabrdagi PF-6108-sonli farmoni, shu farmon asosida
yaratilgan Milliy o‘quv dasturi, 1-2-sinf Ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy
o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-son qarori va Xalq ta’limi Vazirligining 2017-yil 3-
iyundagi 190-sonli buyrug‘ bilan tasdiqlangan “Boshlang‘ich ta’lim fanlari o‘quv
dasturi”da iboralar alohida mavzu sifatida kiritilgan. 2021-yil aprel oyida
O‘zbekiston ilk marotaba PIRLS – 2021 xalqaro baholash dasturiga ishtirok etdi.
Bunda respublikamizning 180 ga yaqin maktabining boshlang‘ich sinf 4-
o‘quvchilari qamrab olindi. Tadqiqotda aynan o‘quvchining matnni o‘qish va
tushunishi – adabiy savodxonligi baholanadi. Bu o‘quvchida adabiy savodxonlikni
shakllantirish, aniqlash va baholash zarurligi boshlang‘ich ta’limning dolzarb
muammosi sifatida qaraladi.
1-2-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsida bajariladigan har bir
mashqda so‘z, so‘z ma’nosi tahlili, gapda so‘zning vazifasi, qisqasi barchasida so‘z
asos qilib olinadi. Lekin so‘z ma’nosiga teng turadigan turg‘un birliklar –
iboralarga oid biror mashq yoki ta’rif keltirilmaydi. Matnda uchragan iborani
o‘qituvchi yo‘l-yo‘lakay tahlil qilib ketadi. Iboraning kuchi so‘zga teng turishi
mashqlar ustida tahlil qilinmaydi. Natijada, o‘quvchining lingvistik boyligi ustida
yetarlicha shug‘ullanib bo‘lmaydi va aholi o‘rtasida buzuq nutqning rivojlanishi,
441
bozor tilining kuchayishi kuzatiladi. Shuning uchun o‘qituvchi o‘quvchiga
frazeologik birliklarni o‘rgatish uchun vaqt va darsni aniq belgilab olishi (sinfdan
tashqari mashg‘ulotlarda) juda muhim. Bu muhim jihat aynan o‘quvchida adabiy
savodxonlikni shakllantishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Adabiy savodxonligini
shakllantirish vositasi bu badiiy asarlar hisoblanadi. Kichik kitobxonni
shakllantirishda badiiy asarlarning o‘rni beqiyosdir.
Aynan shu xususiyat darslik yaratuvchilari oldiga ulkan vazifani qo‘yadi.
Ya’ni o‘quv materialida o‘quvchini iboralar bilan tanishtirishga majbur qiladi. Shu
bilan birga, o‘qituvchi nutqining boyligi, mazmundor va bog‘lanishliligi ona tili va
o‘qish darslarini (boshqa barcha darslarda ham) tashkil etishda katta ahamiyat kasb
etadi. O‘quvchi nutqini iboralar bilan boyitish maqsadida o‘qituvchi unga oid
mashqlar tizimini oldindan ko‘rib chiqishi, shunga doir mashqlarni ishlab chiqishi
kerak bo‘ladi. Ibora ma’nosini ochib berishda lug‘atdan foydalanish qulay. Ammo
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan frazeologik rasmli lug‘atlar mavjud
emas. Faqat 2016-yilda S.Safarov va F.Safarovlar tomonidan yaratilgan
“Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun iboralar lug‘ati” mavjud.
Iborani o‘rgatishda izohli lug‘atdan foydalanish, iboraga mos rasm chizish, uni
so‘z bilan ifodalash, sinonim iborani topish, somatik (tana a’zolari), hayvon
nomlari bilan bog‘liq iboralarga misollar keltirish, illyustratsiyalash, iboralar
ishtirokida gap va kichik hikoyalar tuzish, ibora ma’nosiga mos sinonim so‘zni
tanlash, berilgan iboraga sinonim ibora tanlash, antonim iboralarni tanlash,
o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchi bilan birgalikda iboralar lug‘atini (rasmli) tuzish
kabi mashq turlari o‘quvchi nutqini boyitishga, nutqida iboralarni qo‘llashga katta
ahamiyat kasb etadi.
Taklif etilayotgan metodologiya o‘quvchi nutqini rivojlantirishda juda
sezilarli natijalarga olib keladi, bu nafaqat o‘quvchining og‘zaki nutqida, balki
vaqti-vaqti bilan, ongli yoki ongsiz ravishda frazeologik iboralarni o‘quvchilarning
yozma asarlarida ham namoyon bo‘ladi. Bu, shubhasiz, o‘quvchi nutqini boyitadi,
442
uni ta’sirchan, rang-barang va qiziqarli qiladi, eng asosiysi unda adabiy
savodxonlikni shakllantiradi.
|
