|
Buxoro innovatsiyalar universiteti
|
| bet | 21/34 | | Sana | 08.10.2024 | | Hajmi | 256,46 Kb. | | #273985 |
Bog'liq 28.06.2024ichki shaxsiy, shaxsning motivlari, qiziqishlari, qadriyatlari, anglangan va anglanmagan (ong osti sohasiga doir) manfaatlarining kurashini aks ettiruvchi nizolar;
shaxslararo, o‘z hayotiy faoliyatida qarama-qarshi niyat, orzu, istak va maqsadlarni amalga oshirishga intiluvchi shaxslarni ifoda etuvchi nizolar;
guruhlararo, biri-biriga mos kelmaydigan maqsadlarni ko‘zlagan va ularni amalga oshirish yo‘lida bir-biriga to‘sqinlik qiluvchi ijtimoiy guruhlararo nizolar;
shaxsiy-guruhli, shaxs xulqining, guruh qoidalari, intilishlari va qadriyatlariga mos kelmasligi holatlarida yuzaga keladigan nizolar[66].
Pedagogik jarayon o‘ziga xos murakkab ijtimoiy tuzilma bo‘lib, shaxslararo aloqalarning doimiy tuzulmasidan iboratdir. Albatta, bu jarayonda ikki subyekt o‘rtasidagi munosabatlarning ijobiy shakl doirasidan chetga chiqish holatlari ham kuzatiladi va eng ko‘p uchraydigan shaxslararo konfliktlarning quyidagi shakllari ajratib ko‘rsatiladi: “talaba-talaba”, “pedagog-talaba”ю Ushbu shaxslararo konfliktlar qadriyatlar tizimi, dunyoqarash pozitsiyalari, fikrlar va ustanovkalarning qarama-qarshiligiga asoslanadi. Oliy ta’lim tizimida uchraydigan pedagogik konfliktlar haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish uchun ularning xususiyatlariga alohida to‘xtalib o‘tishni zarur, deb hisoblaymiz.
Pedagog va talaba o‘rtasidagi konflikt – ijtimoiy o‘zaro munosabatlarning o‘ziga xos shakli bo‘lib, nafaqat ta’lim jarayonida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarni ifodalaydi balki, ularni hal etish jarayoni hamdir. Bizningcha, pedagog va talaba o‘rtasida yuzaga keladigan nizoni uch darajada tahlil qilish mumkin:
ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil qilishning obyektiv xususiyatlari nuqtai nazaridan;
guruh, pedagogik jamoa, o‘qituvchi va talabaning shaxslararo munosabatlarida ijtimoiy-psixologik xususiyatlari nuqtai nazaridan;
nizo ishtirokchilarining yoshi, jinsi, individual-psixologik xususiyatlari nuqtai nazaridan [29, 72-b].
Shuningdek, ilmiy nazariy adabiyotlar tahliliga ko‘ra o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi ziddiyatlarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
intizomiy nizo – o‘quvchilar yoki o‘qituvchilar tomonidan o‘quv jarayoni qoidalarini buzilishida kuzatiladi;
didaktik o‘zaro munosabatlar sohasidagi ziddiyatlar – asosan o‘quvchilar olgan baholaridan noroziligini ifodalaydi;
o‘qitish uslubidagi konfliktlar – talabalarning o‘quv materialini tushunarsizligidan yoki tasodifiy taqdim etilishidan noroziligi, o‘quv materialining murakkabligi va boshqalar;
o‘qituvchi va talabaning o‘zaro munosabatlaridagi konfliktlar – to‘qnashuvga olib keladigan shaxsiyat yoki xulq-atvor xususiyatlari (hamdard bo‘la olmaslik, talablarning yuqori darajada baholanishi, o‘qituvchilar va o‘quvchilarning moddiy va ma’naviy manfaatlari to‘qnashuvi va boshqalar) [52,63-64-b].
Oliy ta’lim muassasalarida eng ko‘p uchraydigan pedagogik konfliktlardan biri talaba-talaba o‘rtasidagi nizo bo‘lib, uni samarali hal etmaslik nafaqat shaxslararo munosabatlarning yomonlashuviga balki, ta’lim sifatiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Pedagogik jarayonning muhim ishtirokchisi bo‘lgan talabalar shaxsi orasidagi aksar konfliktlar kichik guruhlarda liderlikka intilish natijasida namoyon bo‘ladi. Bunda shahslararo konflikt qoloq lider va guruhda e’tibor qozonayotgan ikkinchi lider o‘rtasida vujudga kelishi kuzatiladi. Konfliktli vaziyat guruhdagi ikki lider o‘rtasida vujudga kelib, ular konfliktga nafaqat o‘zlarini, balki tarafdorlarini ham tortishi konflikt miqyosini kengayishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Bizningcha, ushbu tipdagi nizolar turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. “Talaba-talaba” tipidagi nizolarning sabablari:
• baholash va o‘zini o‘zi baholashning yetarli emasligi;
• qadriyatli orientatsiyadagi farqlar;
• shaxsning o‘zi bilan kelishmovchiligi;
• muloqotda beparvolik, boshqaning muvaffaqiyatiga hasad qilish[66].
Ushbu keltirilgan sabablar ta’lim oluvchi shaxsining individual pedagogik-psixologik xususiyatlarini o‘zida ifodalaydi.
Pedagogik jarayonda yuzaga keluvchi pedagoglararo konfliktlar ta’lim sifatiga ta’sir etishi bilan birga ta’lim oluvchilar nigohida ularning o‘zaro obro‘sizlanishiga aloqadorligi bilan ham xususiyatlanadi.
Oliy ta’lim tizimida vujudga keladigan “talaba-talaba”, “pedagog-talaba”, “pedagog-pedagog”, o‘rtasidagi konfliktlarni bartaraf etish, ularni konstruktiv hal etishning samarali usullarini amaliyotga tatbiq etish, pedagogik jarayon samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Bu esa, o‘z navbatida, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash masalasi bilan uzviy bog‘liqdir.
Zamonaviy sharoitda pedagogik konfliktologiyaning o‘qitilishi o‘qituvchining pedagogik madaniyatini rivojlantiradi va bu o‘z navbatida kompetentlik bilan bevosita aloqador. Oliy ta’lim muhitida kuzatiladigan pedagogik nizolarni konstruktiv bartaraf etishda bo‘lajak o‘qituvchilarda konfliktologik kompetentlikni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega.
3. Navbatdagi pedagogik shartni “intensiv ta’lim texnologiyalari asosida talabalarni kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirishda ularning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olish” deb belgilab olindi.
Intensiv ta’lim texologiyalarini kommunikativ kompetensiyalarni rivojlantirish amaliyotiga qo‘llash talim oluvchilarning individual psixologik xususiyatlarini hisobga olishni taqozo etadi.
K.D.Ushinskiy talabalik yoshni insonning kelajagini belgilab berishi va o‘z ustida intensiv ishlashning juda faol davri ekanligiga e’tibor qaratib, bu davrni “eng hal qiluvchi” davr deb hisoblaydi.
L.D.Stolyarenko talabalar jamoasini oliy ta'lim instituti tomonidan tashkiliy jihatdan birlashtirilgan odamlarning o‘ziga xos ijtimoiy toifasi, o‘ziga xos jamoasi sifatida tavsiflaydi[62].
I.A.Zimnaya ta'rifiga ko‘ra, talabalar tarkibiga eng yuqori ta'lim darajasi, madaniyatni eng faol iste’mol qilish va kognitiv motivatsiyaning yuqori darajasi bilan ajralib turadigan bilim va kasbiy ko‘nikmalarni maqsadli, tizimli ravishda o‘zlashtiradigan odamlar kiradi [22, 384-b]. B.G.Ananievning fikricha, 17 yoshdan 25 yoshgacha bo‘lgan hayot davri shaxsni shakllantirishning yakuniy bosqichi va professionallashtirishning asosiy bosqichi sifatida muhim ahamiyatga ega. B.G.Ananievning so‘zlariga ko‘ra, 17 yoshga kelib, shaxs o‘z-o‘zini tarbiyalash faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish uchun maqbul subyektiv sharoitlarni yaratadi[5, 3-15-b].
O‘quv jarayoni va rivojlanish o‘rtasida yoshga qarab o‘zgarib turadigan murakkab dinamik munosabatlar mavjud. L.S.Vygotskiy rivojlanish jarayonlari o‘quv jarayonlariga to‘g‘ri kelmasligini, balki ularga ergashishini isbotladi. U rivojlanishning ma'lum bir bosqichida talaba mustaqil ravishda emas, balki o‘qituvchining rahbarligi ostida hal qila oladigan vazifalar doirasi bilan tavsiflangan yaqin rivojlanishning “zonasini” aniqladi[14,673-b]. Ammo vaqt o‘tishi bilan, bilim qobiliyatlari rivojlanib borishi bilan, bu vazifalar u tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
V.S.Ilyin [23, 24-36-b] va V.A.Nikitin [43,72-b] ta'lim jarayonlarining samaradorligi va axloqiy va ruhiy salomatlikni tiklash talabaning yangi yashash sharoitlariga qanchalik tez moslashishiga bog‘liqligini aniqlaydi.O‘quv faoliyatida moslashish kognitiv usullarni o‘zlashtirish, kognitiv qadriyatlarga yo‘naltirish bilan bog‘liq. Tanish muhitning o‘zgarishi o‘qish natijalaridan norozilik, shaxslararo munosabatlar, guruhdagi tanish maqomning yo‘qolishi, kelajakdagi kasbni tanlashda tashvish bilan kuchayishi mumkin. Bu stress va asabiy charchoqqa, charchoqqa va noto‘g‘ri ishlashga olib keladi. Noto‘g‘ri moslashish ichki tartibga solish tizimining o‘zgarishi, psixikadagi jiddiy og‘ishlarсаморазрушающем, o‘z-o‘zini yo‘q qiladigan xatti-harakatlar, tajovuzda namoyon bo‘lishi mumkin.
Institutda ijtimoiy moslashuv quyidagilarga bo‘linadi. Kasbiy moslashuv, bu o‘quv jarayonining tabiati, mazmuni, shartlari va tashkil etilishiga moslashish, o‘quv ishlarida mustaqillik ko‘nikmalarini rivojlantirish deb tushuniladi; ijtimoiy-psixologik moslashuv-shaxsni guruhga moslashtirish, u bilan munosabatlarni o‘rnatish, o‘ziga xos xulq-atvor uslubini rivojlantirish.
Xulq-atvorda va ruhiy jarayonlarning turli dinamikasida namoyon bo‘ladigan shaxsiy individual psixologik xususiyatlar qatoriga temperament ko‘proq kiradi. Psixikaning bu xossasi biologik individual xususiyatlar bilan belgilanadi va u hissiy sezgirlik va tajribali hodisalarga reaksiyalarda namoyon bo‘ladi.
Fan va texnikaning misli ko‘rilmagan o‘sishi, kasbiy faoliyatning murakkablashuvi mutaxassisning ishdagi muvaffaqiyatining uning kognitiv jarayonlarini: fikrlash, nutq, tasavvur, diqqat, xotira va boshqalarni professionallashtirishga bog‘liqligini oshirdi. Mutaxassisning noto‘g‘ri harakatlarining sababi, idrokning noto‘g‘riligi, e’tiborsizlik, fikrlash inertsiyasi va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi uning sezgilari, e’tibori, g‘oyalari, xotirasi, tasavvurlari va boshqa aqliy jarayonlarning sezgirligini oshirish bilan birga shakllanadi. Masalan, mutaxassis o‘xshash ta'sirlarni qanchalik aniq ajratsa, idrok etilgan hodisalardagi nozik o‘zgarishlarni aniqlasa, kerakli ma'lumotlarni eslab, takrorlasa, u o‘z vazifalarini shunchalik yaxshi bajaradi. Aksincha, yetarlicha o‘tkir ko‘rish, diqqatning inertsiyasi (uni almashtirish va tarqatish qobiliyati), harakatlarning avtomatizatsiyasiga juda kuchli moyillik va yomon xotira xatolarga va topshiriqlarning noto‘g‘ri bajarilishiga olib kelishi mumkin. Talabalarning his-tuyg‘ularini, idroklarini, diqqatning ijobiy xususiyatlarini, g‘oyalarini va xotirasini yaxshilash orqali ularning kasbiy tayyorgarligini oshirishga ta'sir ko‘rsatish mumkin.
Talabalarda sezgilar, idrok etish va e’tiborni rivojlantirish yo‘nalishi ularning kelajakdagi kasbi ularga qo‘yadigan talablarga mos kelishi kerak. Quyida hislar va e’tiborni rivojlantirish va takomillashtirish shartlari aniqlatib ko‘rsatildi:
1. Talabalarning universitetda o‘qishning kelajakdagi kasbi uchun ahamiyatini tushunishi va unga bo‘lgan qiziqishi.
2. Sezgi organlari va diqqat xossalarini o`rgatish.
3. Kelajakdagi kasbiy faoliyatning real sharoitlariga yaqin bo‘lgan vazifalarni bajarish.
4. Butun organizmning holatini yaxshilaydigan turli usullardan foydalanish, (jismoniy mashqlar, yaxshi mehnat sharoitlarini saqlash va hokazo).
Shuningdek, o‘quv faoliyatidagi muvaffaqiyat ko‘rsatkichlarining turli darajalari va kombinatsiyalariga ega bo‘lgan talaba turlari aniqlandi, ular quyidagi o‘ziga xos individual tipologik xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
“Past o‘qiydigan” talabalar asosan ekstrovertlar bo‘lib, miyaning chap yarim sharining ustunligiga moyillik bo‘lsa, “o‘rtacha muvaffaqiyatli” talabalar asosan ekstrovertlar, miyaning o‘ng yarim sharining hukmronligi tendentsiyasi va assimetriyaning yo‘qligi bilan tavsiflanadi, shuningdek, “yuqori muvaffaqiyatli” talabalar asosan xulq-atvorning introvertlar tipiga mansub va miyaning o‘ng yarim sharining hukmronligiga moyilligi va assimetriyaning yo‘qligi bilan xususiyatlanadi[51]. Demak, intensiv ta’lim texnologiyalari asosida talabalarni kommunikativ kompetensiyalarini rivojlantirishda ushbu individual xususiyatlarni inobatga olish rivojlantiruvchi jarayonning samaradorligining asosiy sharti hisoblanadi.
|
| |
